VESTÍA UN HÁBITO dos frades, cosido e recosido, mendado nos baixos. O meniño no colo, empanicado contra o peito. Ao hábito colgáballe un capuz, que botaba pola testa cando atravesaba as campías.
Nas casas dábanlle leite e pan e acubillo, por amor do neno. Deixábana ir canda eles á herba, mais porque non se desamigase home coa muller nin os pais co fillo maior, comía en silencio o caldo nun cantiño da cociña, sen banco nin tallo, anicada sobre os calcañares.
"Á hora dos guerrilleiros cruzaren o Ladra, ela e mailo meniño ficaron atrás"
Viñera atrás da partida que combatía os liberais desde Melide. Á hora dos guerrilleiros cruzaren o Ladra, ela e mailo meniño ficaron atrás. "Quen me dera facerche un fillo!", berroulle a Crisanto, o seu home, na fileira que agardaba polo batuxo para pasar o río. "Así habería sitio para todos na barca."
Soubo que os homes da partida asaltaran no camiño un rexemento de regulares. Fíxose asegurar que ningún dos bandoleiros resultara ferido. Agardou que volvesen por ela. Nin veu Crisanto nin mandou por ninguén. Soubo que a partida avanzaba no camiño da Coruña.
Tiña unhas zocas gastadas que noutrora foran a súa fachenda. Púxose con elas ao camiño: axiña se lle cubriron de lama. O hábito esgazaba nas silvas e nos toxos. Presos nas espiñas deixaba os fíos de estameña. Púxose unha primavera solleira, de días enormes. Choraba a lágrima viva.
Atravesou o río en San Alberte. O río atacaba os dous ollos da ponte e pensou en guindarse co meniño. O meniño, envolto dun atado no seu lombo, durmíase co rouquén do peito da nai. Pedía pan polas portas, os mozos axexábana nas corredoiras.
Despois desa evitou as aldeas e comeu cecimbres. Atravesaba os prados. As flores da herba dos amores prendíanselle no vestido. Grazas ao ceo, non lle faltou leite para o mamote. Soubo ás portas de Betanzos que a partida non viña polo camiño dereito, senón que atravesara o río por Aranga e que viña pola veiga alagada.
Achegouse ás mulleres no río. Por se manter lavoulles a roupa e carrexou os barcais polas rúas empenadas. "El non volverías á casa do teu pai? Atender a taberna e a cortiña e que este meniño non cho teña que botar en cara cando medre". Os regulares mirábana con cobiza atravesar os arcos da muralla co barreño no van. O capitán estivo a mandala deter, mais nestas correuse a idea de que os franceses se apremaban.
Anicouse no cabo da Ponte Vella, baixo a porta da muralla, co meniño empanicado sobre o peito. Corrían os ratos polo corpo de garda. A cada tanto faláballe ao meniño, que comese e durmise. Por se entreter botou contas dos camiños que andara. Pensou en Crisanto, nas súas pernas zopas, nas trampas que facía ás cartas.
Chegaron á tardiña, en tropel. Atravesaban a ponte sen precaución algunha. Envaidecíanse de saber que os franceses aínda non chegaran.
Botouse aos pés de Crisanto. Fixéronlles un corro no medio da ponte, até a orde de seguir marchando. Oíron que chegaban os franceses e retiráronse ás campías.
Ela correu atrás del, coma un lázaro. Oíase como batían as zocas na pedra. Crisanto xuraría, anos máis tarde, que era todo canto podía oír entre o balbordo da tropa. "Por que me levaches da casa do meu pai? Onde vaias, lévasme contigo a rastro".
Esfragáronse pola rúa dos Ferreiros. Atravesaron o arco da Porta da Ponte Nova. O Mendo, ao se perder no Mandeo, xiraba nun remuíño, como se quixese dar volta e regresar á fonte.
"Atáchesme a ti, ou non o entendes?" "Cala, muller!". Arrincou o pequeno da teta e ofreceulle o seo. "Por que non mandaches a buscarme? Por que che non fixen un fillo?" Deitáronse entre as silveiras, á vista de todos, coma os cans doentes.
O meniño choraba. Uns picariños viñeron da vila, ás chancadas, entre as canas. "Bulide!", berraban. "Os franceses! Polo Camiño Real abaixo!".
Acantazaron aos dous que fozaban xuntos. Ergueuse o Crisanto nas pernas zopas, engoumado, moumeando. Suxeitaba as presillas do pantalón nas mans.
Os pícaros, entre risas, subían pola corga. "Que veñen os franceses! Que veñen os franceses!"
