Á LUZ das investigacións realizadas pola neurociencia sobre a tan prezada liberdade humana, parece que esta se quede simplemente nun espellismo: cando pensamos estar tomando unha decisión, o que realmente sucede é que tomamos conciencia do que o noso cerebro xa decidiu inconscientemente medio segundo antes, o cal nos converte en meros autómatas que executan ordes procedentes dalgún lugar ignoto da nosa actividade mental. Sendo así, o único que nos queda é sentirnos libres, aínda que non o sexamos realmente (xa que, sen decisión consciente, non podemos falar de liberdade).
Pero, sexamos ou non libres, este sentimento é o suficientemente poderoso para organizar sobre el a nosa vida moral e política. Falamos, claro está, da liberdade interior da nosa vontade, esa sen a cal perdería sentido toda responsabilidade: como imos responsabilizar a ninguén dos seus actos se non é libre de decidir? Debemos aceptar, por conseguinte, que é un sentimento compartido (descoñecemos se é un feito obxectivo) aquilo que nos serve para edificar todo o aparello normativo da nosa vida social.
Á luz do que sabemos hoxe xa non é posible seguir ignorando a importancia das emocións -que ata agora confrontabamos ao superior poder da razón-, e continuar pensando que a racionalidade vén a ordenar socialmente o que as incontroladas paixóns desbaratan. A razón entrelázase coas emocións e, en moitas ocasións, non é máis que un recurso para dar xustificación ao que sentimos, ou, como dicía Nietzsche, "os nosos pensamentos son as sombras dos nosos sentimentos, sempre máis escuros, máis vans, máis sinxelos que estes". Todo o entramado normativo das leis e as convencións sociais, o que se ten como paradigma da racionalidade humana, descansa sobre o que move a actuar a calquera animal: a emoción, o sentir. O sentimento de vinganza está detrás das penas e castigos que a lei impón aos que nos ocasionan algún dano, pero tamén nos reconforta sentir a satisfacción causada por unha reparación xusta; o desprezo cara algúns colectivos humanos regulou historicamente o rexeitamento e a opresión que se exerceu sobre eles; o medo a un inimigo separounos de outros pobos, e a necesidade de protección uniunos cos nosos.
Se avanzamos cara un mundo de dereitos e solidariedade foi porque houbo xente que non soportou máis a humillación ou o abandono, e se indignou e loitou por vivir mellor; e se caemos en fanatismos é pola máis manipulable das emocións: o medo.
Pero, malia isto, seguimos oíndo con total naturalidade que as boas solucións veñen cando se impón a racionalidade, cando deberiamos dicir máis ben que as boas solucións veñen cando se impoñen as boas emocións: a xenerosidade, a empatía, a humildade, o amor... Cando o que se impón é o orgullo, a envexa, o pánico ou o desprezo, a vida social convértese nun inferno. A batalla dáse sempre entre emocións, emocións que interactúan permanentemente coas crenzas e os pensamentos. Por iso debemos procurar -polo que imos aprendendo da experiencia e axudándonos da reflexión- cultivar socialmente aquelas que nos proporcionen unha vida boa, algo que xa aconsellaba Aristóteles.
Sentir vergoña, por exemplo, forma parte da nosa natureza. A miúdo foi a clave na educación para que certos grupos humanos se infravalorasen e non ousasen rebelarse contra un destino que outros lles impoñían (as mulleres fomos historicamente vítimas deste sentimento, avergoñándonos de moitas das nosas calidades, ademais de ser acusadas de rexirnos polo 'desorde paixoal); pero podemos ensinar a sentir vergoña cando ocasionamos sufrimento a outros, ou por corrompernos cando actuamos contra o interese público, todo depende do modelo social co que consideremos debemos identificarnos.
