ENTRE OS meus tesouros máis antigos e queridos está un exemplar da primeira edición de Os soños na gaiola cunha dedicatoria que copio literalmente polo seu valor sentimental, e mesmo tamén un pouco histórico —desa pequena historia nosa feita de amizades, combates e saudades:
"Pró poeta da Terra Cha, Darío Xohan Cabana, coa espranza en Galicia e na sua poesía, os poemas sinxelos e labregos, deste libro humilde Os soños na gaiola (Versos pra nenos), ilustrado por min sobor dibuxos dos nenos Xela e Xohan Carlos Arias Castaño, moi de corazón", —Manuel María, Monforte de Lemos agardando a Primavera do 1969.
Naquela edición os corenta e nove poemas estaban impresos só nas páxinas impares, e o Manuel aproveitou as pares brancas enfrontadas pra poñer nelas os seus corenta e nove debuxos, feitos a rotulador en azul, vermello e negro. O que non sei é se corresponden exactamente cos orixinais de Xela e Xohán Carlos, que probablemente estean hoxe na Casa-Museo de Manuel María en Outeiro de Rei.
Tiña daquela a Xela sete aniños, ou se cadra aínda seis, e o destinatario da dedicatoria —e da paciente e xenerosa realización das corenta e nove ilustracións— aínda non fixera os dezasete, e debía ser a segunda ou a terceira vez que fora invitado, coma tantos fins de semana daquel tempo venturoso, na casa do Manuel e da Saleta en Monforte de Lemos. Moi pouco tempo despois coñecín, creo que tamén en Monforte, a familia de Xela Arias, que eran moi amigos deles.
Pero a miña memoria daquela Xeliña nena é moi borrosa. Un home de dezasete anos daquel tempo, tan convencido da súa adultez que foi capaz de titular dous poemarios sucesivos como Home cara ó vento (felizmente eliminado pola censura) e Home e Terra, pouco se podía fixar nas nenas e nos nenos que tiñan unha década menos ca el —unha década que no tempo relativo da adolescencia pretensiosa equivale máis ou menos a un século.
De quen me acordo moito ben é de seu pai, Valentín Arias López, mestre e propagandista agrícola, que naquel tempo publicaba en El Progreso de Lugo, ademais de cousas "culturais", valiosos artigos de divulgación agraria que eran moi seguidos polos agricultores progresistas da época, entre eles meu pai. A maior parte deles en galego; o resto era unha especie de sacrificio político que se lle facía ó españolismo imperial imperante pra non levantar tantos receos. Agora sei o que me parecía daquela o Valentín, un home serio, pousón, reflexivo, de respostas lentas e moi meditadas: era unha cousa Xela ó lonxe moi semellante ós instituteurs da República Francesa que tanto se ven na literatura de aló de hai cen ou cento e pico de anos. Con dúas diferenzas importantes: por un lado o seu galeguismo, radicalmente oposto ó compromiso uniformista da inmensa maioría do maxisterio nacional francés, e polo outro o seu fondo catolicismo, posconciliar iso si, en contraste co laicismo militante da maioría dos mestres transpirenaicos —polo menos nas novelas.
A Xela era unha nena e falaba galego, cousa moi natural, xaora, pero ben pouco frecuente entre as familias que naquela época ascendían de clase dende os profundos agrarios á pequena burguesía ilustrada, como era o caso da familia Arias-Castaño. Mesmo as familias labregas que "ascendían" ó proletariado urbano facían maioritariamente o mesmo e falaban cos fillos un dificultoso castelán pra borraren neles o estigma das orixes. O proceso de destrución da lingua galega que se acelerou nos anos sesenta tería culminado hai xa ben tempo se o galeguismo político non conseguira, na década seguinte, non unha inversión pero si unha diminución da rapidez da tendencia, que naqueles anos era case tan vertixinosa coma a que estamos a morrer agora.
— ○ —
Cando, despois de moitos avatares, volvín ver ó lonxe a Xela Arias, xa non era unha presenza infantil ó carón do Valentín e a Amparo. Eran os poemas dunha muller rebelde que ían aparecendo pouco a pouco até finalmente concentrárense nun libro de título ben claro: Denuncia do equilibrio. E souben que a Xela plantara os estudos ós dezaoito anos —coma min—, e que traballaba en Edicións Xerais en labores relevantes pero non directivas. Pido perdón por dicilo: tamén coma min, que ós dezanove entrei a traballar como auxiliar de Xosé María Álvarez Blázquez nas Edicións Castrelos, unha editorial que —coma Xerais— foi no seu tempo cousa nova e iniciou nos últimos anos do franquismo o proceso de popularización do libro galego que Xerais continuou brillantemente despois da morte do Ditador. Destas coincidencias casuais son consciente agora; daquela, a principios dos oitenta, do único que me dei conta foi de que a Xela xa non era unha nena, senón unha poderosa muller, e unha poeta extraordinaria na que me resoaba un certo Manuel Antonio moi persoalmente procesado e unha sintaxe quizabes un pouco cunqueiriana que lle daban unha forte orixinalidade nun tempo no que aínda Chus Pato —un pouco máis vella ca ela— non abalara o satisfeito mundo noso da poesía de predominancia masculina.
Con poesía feminina? Do demo á tentación das terminoloxías que non domino. "Daquelas que cantan as pombas i as frores /todos din que teñen alma de muller; / pois eu que n’as canto, Virxe da Paloma, / ai, de que a terei?" O caso é que no territorio da poesía galega, onde había pouco máis dun século se producira a grandiosa anomalía rosaliana, nos primeiros anos oitenta do século XX aínda había só un pequeno pelotón de mulleres, algunhas valiosísimas coma Xohana Torres ou Luz Pozo —da vella garda—, fronte ou ó carón dun populoso batallón de homes. Por falarmos só de grupos, en Rompente non había ningunha muller, en Cravo Fondo había unha contra seis, os dez De amor e desamor eran nove varóns e Pilar Pallarés. Miramos hoxe o panorama e o peito énchesenos dun raro orgullo cando vemos as nosas barbas reais ou potenciais en posición minoritaria: hai que amolarse, queridiños! 1986, Denuncia do equilibrio, é unha gran data e un gran libro deste axuste das contas.
En 1986 Xela Arias tiña vinte e catro anos, era escandalosamente nova —eu tamén, tiña só trinta e catro!— pero fíxonos saber que non era unha nena, senón unha muller feita e dereita. Fíxonolo saber cos seus versos, pero tamén coas súas palabras máis privadas, poñéndonos no noso sitio, obrigándonos a vela a ela ben posta no seu, nas súas militancias cívicas, nos seus varios e intensos traballos cotiáns. Vexo —tamén con orgullo—que as súas biografías por Darío Xohán Cabana recollen case todas unha cousa que me une publicamente con ela. Xela foi unha tradutora laboriosa e fecunda, que trouxo á nosa lingua moitas obras senlleiras ou necesarias de varias literaturas. Entre elas O derradeiro dos mohicanos de Fenimore Cooper —que eu lera de neno en castelán, emprestado polo médico de Villagal. En 1994 esa tradución levou, ex aequo coa miña da Vida Nova de Dante, o premio Ramón Cabanillas na súa sexta e derradeira edición.
E pasaron os anos, e nacíanlle Tigres coma cabalos, e até lle naceu un fillo que traía outro libro debaixo do brazo, esa cousa preciosa que é Darío a diario... E a Xela pasaba il mezzo del cammin, facía xa os corenta e un, e a min, sempre de lonxe, parecíame que ía ser eterna, quedar naturalmente despois de min e os do meu tempo... Un mal día de outono do ano 2003 estabamos en Gernika, era unha xuntanza de Galeusca. Eu estaba ó carón de Xosé María Álvarez Cáccamo, que recibiu unha chamada no seu móbil. Mentres escoitaba colleume polo brazo e apertoumo moito. Era a chamada que lle anunciaba, que nos anunciaba a todos nós, escritores galegos, vascos e cataláns reunidos naquela Capital da Dor, a morte súpeta de Xela Arias Castaño, a filla do Valentín e a Amparo, a que debuxara os soños na gaiola do Manuel María, a que proferira a alta poesía deses catro libros poderosos que configuran un dos cumes das letras galegas do noso tempo.
Este artigo foi publicado no volume monográfico Cadernos Ramón Piñeiro (XLIV) e posteriormente lido por Marilar Aleixandre no simposio da RAG Intemperiamente sobre Xela Arias, en ausencia de Darío Xohán Cabana
