FAI 25 anos a sociedade quedou conmocionada polas imaxes chegadas desde Ruanda, que foi escenario dun xenocidio que se cobrou a vida de máis de 800.000 persoas. Testemuña directa daquel horror foi José Estévez Iglesias, frade da orde da Mercé de Sarria, un dos últimos españois en saír do país.
Chegou a Ruanda en 1986, despois de que o goberno expulsase aos misioneiros de Burundi, país no que estivo desde 1973. "O presidente dicía que a Igrexa era outro goberno dentro do goberno e que non o toleraba, por iso expulsou a todos os misioneiros", explica o frade, quen en novembro de 1986 acaba en Ruanda. Recibiunos un país "máis desenvolvido e seguro" que Burundi.
Do mesmo xeito que no seu anterior destino, os mercedarios puxeron en marcha diversas iniciativas para axudar á poboación local. Contaban con escolas de formación profesional, alfabetizaban e "evangelizaban". Tamén crearon centros de saúde, onde traballaba José Estévez ao estudar na Escola de Medicamento Tropical de Anveres (Bélxica).
Os relixiosos tiveron "unha actividade frenética", pero en 1990 comezou a guerra. Entón vivíronse os "primeiros ataques, escaramuzas". "Había tempos de paz, de espera...", describe. Marcou un antes e un despois o 6 de abril de 1994, día que asasinaron os presidentes de Burundi e Ruanda ao derrubar o seu avión cando aterraba no aeroporto. Este suceso pillouno impartindo clase de latín. "Ouvimos dous ruídos. Outra vez ouvimos dous golpes e escoitamos en Radio Bélxica que foron asasinados", explica o relixioso, que estaba "a 18 quilómetros en liña recta" do aeródromo. Ante a morte dos mandatarios, os misioneiros dixéronse: "non hai nada que facer".
O asasinato dos dous presidentes foi o preludio da morte de miles e miles de persoas. Cando os rebeldes chegaron á misión, falaron co seu xefe, os relixiosos preguntaron se podían estar tranquilos e dixéronlles que si. Con todo, despois atopáronse nunha choza con 20 mortos, entre os que se atopaba "un raparigo de 15 ou 16 anos" que se salvou. Este mozo chamou ao outro frade co que estaba José Estévez, xa que o coñecía ao aprender albanelería e carpintería cos relixiosos. Estévez suturou as feridas ao adolescente, que sobreviviu.
"Ao carón e outro do camiño había cadáveres. Dixemos que non tiñamos nada que facer", rememora. O 11 de abril había ducias de mortos, noticias cada vez máis terribles e invitáronnos os superiores a abandonar a misión".
Incluso "caían bombas sobre a mesma misión". Un deses episodios produciuse un día que distribuíron as últimas reservas de habichuelas. "Recordo unha moza de 16, 17 ou 18 anos que ía contenta coas súas habichuelas. Caeu unha bomba e ela morreu", narra sobre aquela experiencia, a cal está recollida na película "Redentores de cativos". Nela cóntase o papel dos misioneiros da Mercé en Ruanda e Burundi.
Nun primeiro momento pensaron que a "forza de apoio da Onu" evacuaríaos, aínda que nunca o fixo. José Estévez estaba "morto de medo". Por iso, unha noite díxolle ao seu compañeiro, Juan Carlos Mancebo, de deixar Ruanda. "Non aguantaba", afirma. Na madrugada abandonaron a misión, pero "a un quilómetro paráronnos os rebeldes, un dicía que non podiamos pasar e o outro que si". "O que dicía que si, díxonos que entón era de noite, pero que ao día seguinte poderiamos pasar", relata. Conseguiron abandonar o país por Uganda, tras pasar varios controis. "Fomos os últimos españois en saír, o 17 de abril", asegura.
Xa desde Uganda regresaron a Madrid, onde uns días despois recibiron a noticia do asasinato dun misioneiro en Ruanda, Joaquim Vallmajó. Estévez afirma levar "unha espiña cravada" polo acontecido no país, "ver que eu me salvei e outros morreron".
O importante traballo levado polas misións españolas neste país e en Burundi valeulles que ese mesmo ano concedésenlles o premio Príncipe de Asturias da comunicación e humanidades.
Tras regresar de Ruanda, José Estévez estivo un tempo en Madrid e Sarria, aínda que despois foi como misioneiro a Porto Rico. Tamén acudiu, pero de visita, a Ruanda, Burundi ou os campos de refuxiados de Congo. A partir de entón permaneceu a maior parte do tempo no convento sarrián, onde foi profesor, e desde hai oito meses o monxe, de 86 anos, reside na casa sacerdotal de Lugo.
A distancia e a idade non impiden que o mercedario continúe colaborando coas misións. "Seguimos axudando, tamén desde Sarria, grazas a esas familias que levan 30 anos colaborando coas misións, todo iso promocionado polas irmás Viñas", destaca o frade, quen asegura que non nos damos canta do que temos ata que vemos o que non teñen os demais".
Crear desde cooperativas a traídas de auga
"Cocíanse os ladrillos, ensinábase a construír e se lles de daba o material gratis para que se fixesen unha casa. Lográronse facer tres pequenos poboados, máis ben eran a semente de tres poboados", di.
Tamén construíron igrexas, como en Burundi. "Era un tellado de cinco vertentes, díxonos un arquitecto que xogabamos coa arquitectura", rememora entre risas.
