Acceda a todos os contidos da última edición do suplemento 'Táboa Redonda'
CÓMO É QUE un sistema lingüístico tan cativo produce unha cultura cunha marca recoñecida internacionalmente e mesmo dá un Nobel de Literatura, Halldór Laxness, que o conseguiu en 1955?
"Se tivese que apostar, diría que é unha mestura de autoconfianza, innovación e independencia da comunidade artística, apoio oficial á hora de exportar a cultura durante os últimos dez anos e o encono de viaxar arredor do mundo daqueles que creamos. Pero está tamén a sorte de que durante séculos a xente sentiu curiosidade por este país nos lindes do mundo civilizado. Tamén considero que as axudas oficiais teñen un grande impacto. Máis escritores ca nunca poden dedicarse á súa arte e iso eleva a calidade. Mais tamén podo estar completamente equivocado e é porque hai algo na auga".
Quen responde é Sjón, poeta, novelista, autor de teatro e guionista e un dos máis importantes autores contemporáneos islandeses. Preguntámoslle a el, e tamén á xornalista Nana Árnadóttir e ao poeta Elías Portela, autor en galego e islandés, por canto hai de verdade e de mito na utopía bibliófila islandesa.
Sjón admite estar "contento" de negar que exista. "Por razóns puramente egoístas para min como autor, sería un desastre se unha de cada dez persoas escribise un libro! Si que considero moi factible que unha de cada dez persoas teña pensado algunha vez en escribir. E iso diche que a cultura islandesa non é percibida como a propiedade dunha elite, senón como algo que pertence a todos nós. E canta máis xente tente, máis talento será descuberto".
Sobre as subvencións para fomentar a actividade creativa esténdense Portela: "Existen sistemas de estipendios de maior ou menor tempo. Son soldos baixos e hai escritores que aforran ou marchan a un país barato para que os cartos lles cundan e poder escribir con liberdade. Con todo, tamén hai moita demagoxia e protesta alegando que o Estado non ten por que pagarlle a existencia a unha panda de hippies. A xente ten fantasías bukowskianas sobre o que é un artista..., aínda que tamén no caso de Islandia ás veces sexan moi certas, e mesmo os propios autores islandeses —que teiman en reflectir unha imaxe de xenio nato e descoidado que escribe case por un don da natureza que o separa do resto dos mortais— tampouco axudan a crear unha imaxe moi profesional".
O Miðstöð Íslenskra Bókmennta (Centro da Literatura Islandesa) e o Bókmenntasjóður (Fondo da Literatura Islandesa) subvencionan a publicación en castelán de títulos como La mujer a 1.000 grados (Lumen) de Hallgrímur Helgason, La excepción (Alfaguara) de Auður Ava Ólafsdóttir ou das sagas medievais en galego, de igual xeito que patrocinan os manuais de calceta de Hèléne Magnusson en francés. A tradución tamén funciona á inversa. "Dentro do mundo cultural enténdese moi ben que traducir é un fenómeno chave na supervivencia do idioma", abunda Elías Portela.
O expresidente dos editores de Islandia, Kristján B. Jónasson, sostiña en 2012 que a metade dos seus compatriotas que anceian publicar acabarán por facelo. A este respecto, Portela sinala que entre os islandeses hai "poetas en todas as familias; non quere dicir que todos sexan bos, pero si que hai moito ánimo de escribir". Porén, o do Morrazo, albisca un momento de mudanza entre os máis novos —"Islandia ten un sistema cultural tan pequeno que calquera tropezo pode ser un terremoto"—, mais refrenda que a profesión de escritor e o obxecto do libro "seguen a ter un prestixio e unha funcionalidade na vida de moita xente".
Portela: "As sagas nórdicas, a gran contribución de Islandia á literatura europea, viñeron ao mundo cando morría o primeiro milenio"
Nana Árnadóttir enumera tres alicerces que explican a cultura do libro actual en Islandia: os invernos longos, o illamento e a educación.
"As sagas nórdicas, a gran contribución de Islandia á literatura europea, viñeron ao mundo cando morría o primeiro milenio nun lugar inhóspito do Atlántico norte onde non había pedra idónea para construír, nin madeira abondo para tallar, nin metais para moldear, polo que a expresión artística dos primeiros poboadores se fundou nalgo que xa levaban consigo: a palabra", escribe Portela no limiar da súa tradución galega da Saga dos Groenlandeses e saga de Erik o Roxo (Rinoceronte).
Esta circunstancia milenarista prolongouse no tempo. Árnadóttir lembra que Islandia era o país máis pobre de Europa hai tan só 60 anos e que ten sido extremadamente miserenta por séculos. "Os granxeiros e os pescadores non tiñan nada excepto ler e escribir, e a poesía ten sido sempre importante e obrigatoria. Os nenos aprendían a ler a unha idade moi temperá e os pais poñíanos a ler en voz alta no 'badstofa' (cuarto de estar) nos seráns dos invernos interminables mentres os adultos traballaban coa la, facían xoguetes ou conservas. Este fenómeno coñecíase como 'kvöldvaka' (polafía)".
A islandesa é unha lingua con moitos menos falantes có galego, pero é unha lingua de Estado. "As comparacións co galego poden ser un abismo. No caso do islandés, somos 330.000 falantes, como a poboación de Vigo, mentres que o galego é a sexta lingua nai máis falada do mundo. A situación da problemática e da conciencia lingüística son as súas caras da mesma moeda. O islandés é lingua oficial e, pola súa historia, está ben definido e non está realmente politizado, polo que no día a día xoga con vantaxe", sinala Portela.
Cada vez máis familias optan por non transmitirlles o islandés aos seus fillos como primeira lingua
Árnadóttir coincide en que o carácter de idioma estatal xogou en favor dunha das linguas con menos falantes —co feroés— da familia das nórdicas, xa de por si cativa. "O islandés é a lingua vehicular, anímase á lectura. Hai un día oficial da lingua islandesa. Mesmo acuñamos nomes islandeses para as novas invencións e conceptos no canto de adoptar os nomes ingleses para eles por exemplo, a televisión, que se chama televisión en todas as linguas nórdicas, dise 'sjónvarp' en islandés. O mesmo sucede cos ordenadores (‘tölvur’), redes sociais...".
De todos os xeitos, a ameaza está aí e mesmo medios de comunicación como o Reykjavík Grapevine, escrito en inglés, sinala como cada vez máis familias optan por non transmitirlles o islandés aos seus fillos como primeira lingua. Nana Árnadóttir, que pasou boa parte da súa infancia fóra de Islandia e que agora vive en Vietman lamenta que o seu inglés "é un chisco mellor" có seu islandés malia que os seus antergos se remontan ao tempo dos primeiros poboadores da illa —"hai un milleiro de anos"—, polo que está preocupada non ser quen de transmitirlle a súa lingua á súa filla.
Hai que entender esta situación non só no contexto actual de globalización anglocentrista, senón tamén no de postcolonialismo estadounidense que vive Islandia, lembra Elías Portela, xa que logo de desfacer definitivamente a súa unión con Dinamarca e constituírse en república en 1944, Islandia asinou un acordo de defensa cos Estados Unidos que se prolongou ata 2006. "A omnipresencia do inglés en moitas das actividades cotiás, especialmente dos máis novos é algo inevitable, máis ao islandés medio non é algo que lle moleste", engade Portela.
Si que viven con preocupación esta crecente substitución lingüística —que se pode comparar á que se dá entre o galego e o castelán— aqueles que, como Sjón, se teñen convertido en autores internacionais a partir do idioma islandés: "Temos moitas razóns para estar preocupados polo futuro do islandés, pero están a xurdir moitos poetas mozos e coido que hai esperanza".
O 'Jólabókaflóðið' significa "trebón de libros de antes do Nadal"
O seu colega Portela atopa un futuro no rap, que está "nun momento álxido" e só se compón en islandés. "Persoalmente o mundiño hiphopeiro de Reikiavik non me atrae, mais é un fenómeno que está aí, ten o seu peso e que agora mesmo resulta fundamental na relación coa lingua da xente dos seis aos trinta anos. Coido que o rap vai salvar o islandés", chancea.
O poeta e tradutor do Morrazo é crítico co sistema educativo islandés recente no que atinxe á lingua: "Islandia ten un dos peores índices de competencia lectora de Europa occidental no informe Pisa. O islandés medio está traumatizado coas clases de lingua do colexio. Igual có galego?", pregúntase. Porén, defende o investimento en formación musical e artística. "Se non fose porque hai décadas que se inseriu no sistema, non existiría toda a canteira de músicos". O caldo nutriuse tamén da tradición local de coros e o boom actual da música islandesa abrangue "dende o pop e o rock ata a clásica". Portela ten por certo que o legado e os horizontes musicais galegos "son cen veces máis grandes" cós de Islandia. "Con todo, eu nunca lle perdoarei ao meu colexio que nin me aprendese a tocar a frauta", conclúe.
No que coinciden Elías Portela e Nana Árnadóttir é na importancia da marca, que se estende a fenómenos coma o 'Jólabókaflóðið', que literalmente significa "trebón de libros de antes do Nadal" e que postra os islandeses na cama a ler durante a Noiteboa e a mañá de Nadal.
"Contábame un amigo deseñador que aquí, a falta de materias primas, a xente é especialista en vender conceptos, deseño... ata nas tendas de souvenirs venden aire islandés en lata! O aluvión de libros polo Nadal, malia ser puro márketing, é bonito. Só se sostén porque en Islandia, amais de ler moito, tamén se agasallan moitos libros. Dáme moita mágoa que en Galicia non se merque libro en galego", expresa o poeta que asina en islandés como Elías Knörr.
En definitiva, na utopía bibliófila islandesa conflúen unha "funcionalización do autóctono", unha tradición de apego á literatura sobrevida pola pobreza estrutural, a implicación económica dos poderes públicos e a pericia para a mercadotecnia. Ou talvez sexa certo que lle botaron algo á auga.
