O Courel garda moitos segredos no seu interior, pero os traballos realizados ao longo dos últimos anos polo Instituto Universitario de Xeología Isidro Parga Pondal serviron para coñecer as entrañas desta zona da alta montaña lucense e, o que é máis importante, saber como era o clima en Galicia no Cuaternario, é dicir, nos últimos 2,58 millóns de anos, cando tivo lugar a aparición dos humanos en todo o mundo e, por suposto, en Galicia.
As referencias sobre fauna e flora conserváronse nas numerosas covas que salpican O Courel e que son obxecto de estudo desde fai 30 anos polo instituto Parga Pondal.
Meses atrás abriuse á luz unha destas simas debido ao afundimento do seu teito. Está en Romeor e será analizada para coñecer detalles da súa composición e estrutura.
Juan Ramón Vidal Romaní, director do Instituto Universitario de Xeoloxía, visitou a principios de decembro a cavidade, coñecida como a sima de Milleiros ou de Romeor, co fin de determinar a súa situación e a súa posible evolución no futuro.
«Este tipo de procesos de afundimento son habituais en toda a zona do Courel, ás veces con grandes dimensións, pero sempre afectaron a zonas onde a roca calcaria aparece en superficie, pero non cando se trata de lousas, como no caso de Romeor», indica Vidal Romaní.
Da inspección visual do terreo, engade, «obsérvase que a menos de 100 metros do afundimento a roca que aparece en superficie é calcaria, que está fortemente inclinada (uns 60 graos cara ao sur), polo que é evidente que por baixo da focha que se abriu recentemente o terreo tamén está formado por roca calcaria».
Grandes dimensións
O afundimento ten unhas grandes dimensións, uns 28 metros de profundidade e unha boca de entre 10 a 15 metros de ancho. A súa aparición produciuse como consecuencia do afundimento dunha cova que debe de estar situada a máis de 30 metros de profundidade e que debe de ser de grandes dimensións ao ser capaz de almacenar os 1.800 metros cúbicos de lousa que formaban o seu teitume e que se afundiron para formar a sima, relata o director do instituto Parga Pondal.
Sobre o terreo pódese observar que non só se produciu un afundimento na vertical, senón que a cavidade alárgase en horizontal uns 40 metros chegando a menos de 20 metros da estrada local LU-1304. Este feito permite supor aos investigadores que a cova en calcaria cuxo colapso provocou o afundimento ten un trazado aproximadamente en dirección norte-sur e que pode incluso continuar por baixo da estrada.
De todo o devandito, manifesta Vidal Romaní, «dedúcese que non só se produciu un dano na propiedade de particulares que, por efecto do afundimento, viuse inutilizada, ata o momento nunha superficie aproximada de 200 metros cadrados, senón que tamén pode afectar a trázaa da estrada nun tramo de dimensións descoñecidas».
Perigo
Ante esta situación, pensouse nunha posible destrución da estrada no caso de que continúen os afundimentos da cova, o que levaría á incomunicación dos lugares situados ao leste da localidade de Milleiros.
Ata o momento, o desenvolvemento deste tipo de afundimentos na serra do Courel -un tipo de accidente natural bastante frecuente, segundo Romaní- non afectou ás vías de comunicación ao haberse producido en zonas afastadas das poboacións.
A práctica habitual foi deixar que as simas producidas enchéronse por si mesmas, restaurándose o terreo ao longo dos anos.
Neste caso, segundo os investigadores, non parece conveniente proceder da mesma forma ao estar en perigo o trazado da estrada LU-1304 e unha propiedade particular.
Propostas
O director do Instituto Universitario de Xeoloxía realizou varias propostas para solucionar o problema causado pola aparición desta sima.
Nunha carta enviada á alcaldesa do Courel, Lola Castro, asegura que valar a zona resolvería parcialmente o risco de caídas de persoas ou animais que, por ignorancia ou por curiosidade, achegásense á sima.
Como se descoñecen as dimensións que alcanza o afundimento, que sen dúbida van aumentar en breve en dirección á estrada local, o valado non só inutilizaría en gran parte o predio afectado, senón tamén o único camiño de acceso que se atopa afectado o afundimento. «Se a subsidencia do terreo afecta á estrada, o que é bastante probable, o problema poderíase agravar aínda máis. O valado da zona aberta non é, xa que logo, unha solución adecuada», sentenza Vidal Romaní.
Este investigador di que, tal e como agora mesmo está disposta a zona afundida, o seu recheo con cascallos de lousa é un proceso difícil de realizar, pois o camiño de acceso ata a sima aberta discorre en parte por encima da cavidade.
Nese sentido, apenas hai unha bóveda duns tres metros de espesor formada por materiais pouco coherentes e con escasa capacidade para soportar cargas, pois se trata de depósitos de vertente que, probablemente, acabarán caendo á sima xa aberta.
Por outra banda, como se descoñecen as dimensións da cavidade subterránea profunda cuxo colapso ocasionou o afundimento perceptible en superficie, non se pode asegurar que o recheo non volvese producir un novo afundimento.
Con todo, aclara que para proceder ao recheo da sima con cascallos de lousa sería necesario coñecer as dimensións e situación en profundidade da cavidade desenvolvida na calcaria.
Ante estas dificultades, Vidal Romaní propón realizar un estudo de localización da cova por métodos geofísicos. Di que sería moito máis seguro, polo que recomendou a exploración do subsolo con georadar, que é un método de prospección «económico, rápido e moi efectivo e do que hai bos especialistas en Galicia», subliña.
Unha vez determinadas por georadar as dimensións e situación da cavidade, poderíase deseñar o procedemento máis seguro para o seu recheo co material elixido para iso.
Estes afundimentos prodúcense polo crecemento incesante das cavernas calcáreas debido ao seu desgaste continuo por efecto do auga. Cando o teito se fai demasiado grande ou adelgaza o suficiente, rompe e colápsase violentamente, como en Romeor.
Moitos e variados
Orlando Álvarez, do colectivo ecoloxista SOS Courel, que colabora co instituto Parga Pondal, sinala que durante «toda a historia xeolóxica do Courel producíronse milleiros de afundimentos cavernarios, de tamaños moi variados, dende buratiños ata outros de dimensións quilométricas».
O máis grande é o de Val de Nogueira, de máis duns quilómetros de longo, que foi aproveitado «para instalar as hortas de Mercurín, xa que ten rega por difusión dende ou regacho subterráneo que provocou ou afundimento», explica Álvarez.
Tamén destacan o da Medorra de Ferreirós, de 200 metros de longo; o do Castelo do Carbedo, antiga fortaleza situada no bordo dun prado que se afundiu; o do Val dás Mouras, un labirinto de catro hectáreas que se formou por afundimentos sucesivos dunha caverna fai miles de anos; e os existentes no monte Cido, unha zona chea de afundimentos, incluso superpuestos, con algúns deles que dobran o tamaño dun campo de fútbol.
As covas do Courel son obxecto de estudo desde hai anos polos integrantes do club de espeleología Mauxo de Vigo, que tamén colabora co Instituto Universitario de Xeoloxía Parga Pondal.
Restauración
No pasado mes de setembro celebrouse un campamento no Courel que serviu para levar a cabo a primeira fase da restauración dunha estalagmita de medio millón de anos na Cova do Carballo, en Santalla de Louzara.
Esta sima foi obxecto de actos vandálicos, chegándose a cortar cunha serra radial varias estalagmitas.
Esa primeira fase da restauración estivo dirixida por Marcos Vaqueiro, presidente do club Mauxo, contándose coa colaboración da Asociación Xuvenil para Estudo dá Natureza (Axena).
Orlando Álvarez, de SOS Courel, recorda que ata esta cova «acudían nos anos 50 e 60 do século pasado gran cantidade de visitantes, que se aloxaban non balneario dá Ferrería do Incio e desprazábanse andando ata Louzara e logo eran guiados ó interior dá caverna polos nenos dá aldea de Santalla».
Estudos
As covas do Courel albergan material suficiente para que os investigadores do centro Parga Pondal poidan levar adiante un estudo da evolución da fauna cuaternaria, con especies como o oso pardo, o oso das cavernas, o cervo, o cabalo, o rinoceronte, o mamut, a hiena e o uro, exemplares característicos da zona durante esa época.
Para os científicos, O Courel é, neste sentido, «unha parte excepcional de Galicia, pois nesa zona atópanse todos os tipos de restos que se utilizan: fósiles, depósitos, glaciares e datos de vexetación antiga que están perfectamente representados e conservados.
Os estudos que se realizaron proporcionan un conxunto de datos que se complementan entre si e permiten conseguir facerse unha idea da evolución climática, xeolóxica, paleontológica e geomorfológica do Courel, moi detallada, para os últimos 15.000 anos.
Ademais, na zona foron achados os restos humanos máis antigos atopados ata agora na comunidade galega. As primeiras análises indican que se trata dun home de certa idade -aínda por determinar- polo grao de deterioración das súas articulacións. A súa alimentación, deducida pola análise do colágeno dos ósos, parece ser preferentemente de vexetais.
O estudo do ADN fósil está a realizarse nunha colaboración entre o centro Parga Pondal, a Universidade de Santiago e a Universidade de York, polo que no curso do ano que vén poderase saber que tipo de relación existía entre o homo sapiens do Courel e o resto de Europa.
