Un total de 93 lucenses, de 16 anos en diante, recibiron atención por risco grave de suicidio. Desde hai practicamente un ano cando unha persoa é trasladada a Urxencias por unha tentativa autolítica ou expresa ideación suicida derívaselle á unidade de prevención que ten a súa sede na Praza de Ferrol, se é que non estaba xa a seguimento en saúde mental.
Lugo converteuse a finais de 2020 na segunda área sanitaria galega en contar cunha unidade destas características, xa que a estratexia do Sergas establece que haxa unha por área. A primeira púxose en marcha hai doce anos en Ourense. Ano tras ano, estas son as dúas provincias que adoitan disputarse o triste liderado das máis suicidas da comunidade. Ademais, Galicia figura sistematicamente nos primeiros postos españois de mortes autolíticas. Aínda que, obviamente, a prevención xa se facía antes desde as unidades de saúde mental, é evidente que existía a necesidade dunha intervención máis específica.
Iso é o que ofrece a unidade a estes pacientes: tempo, dispoñibilidade e atención integral e o máis personalizada posible. Conta cunha psiquiatra, Belén Grandío Sanjuán; un psicólogo clínico, Samuel Villar Costas; unha enfermeira especialista en saúde mental, Mar Valcárcel, e, agora mesmo, unha residente de Enfermería, Xemma Ares. Depende da dirección de procesos asistenciais da área, a cargo de Fernando Lamelo.
A primeira consulta desde que se produce a derivación ten lugar en menos dunha semana, unha demora reducida que resulta imprescindible para que o paciente perciba implicación e adhírase ao programa. Ese primeiro día, o paciente pasa unha hora con Enfermería e outra coa psiquiatra e vaise coa cita para unha segunda consulta e un teléfono ao que chamar ante calquera problema e que se lle anima a usar.
Cada paciente ten unhas circunstancias e a unidade axusta a atención a elas. "Algúns veñen cada quince días, outros cada semana e outros case cada día, tres ou catro veces por semana", explican estes profesionais. "O que máis valoran os pacientes é que se lles preste atención con tempo por diante, sen mirar o reloxo", engaden. Poida que esa sexa unha das principais diferenzas da atención que ofrece a unidade, dentro do programa de intervención intensiva que aplican, con respecto ás da unidade de saúde mental onde se vían antes a eses pacientes: axendas menos saturadas que lles permiten incrementar a periodicidade das consultas se se considera preciso.
SEN PERFIL. O perfil de usuario da unidade non existe, en realidade. Hai máis mulleres que homes —un 68,8% fronte a un 31,2%— que é algo que coincide co que di a literatura médica: danse máis tentativas entre as mulleres e máis suicidios consumados entre os homes, moi probablemente porque eles elixen métodos máis letais e tamén porque quizais elas fan máis uso dos recursos sociosanitarios. Os pacientes maiores de 65 anos supoñen un 8,8% do total; os mozos de entre 16 e 25 anos, un 11%. O único usuario que acabou consumando o suicidio mentres estaba no programa foi unha muller de 83 anos. Entre as mulleres, hai un 25% de migrantes.
Algúns pacientes teñen biografías moi duras e escaso ou nulo respaldo familiar. Outros, contan cunha forte rede de familia e amigos. As súas realidades son, xa que logo, moi variadas. O que teñen en común é "unha situación vital actual complicada e de gran desesperanza polo futuro", apunta o grupo de profesionais da unidade. Lonxe de formar un grupo homoxéneo ou con moitas similitudes, en realidade, apuntan que "ninguén está libre de atoparse nun momento dado nunha situación de desesperanza". Para moitos dos usuarios, de feito, resulta rechamante atoparse nese punto. "Algúns nos recoñecen que nunca se imaxinaron verse nunha unidade de prevención do suicidio", explican.
O persoal da unidade móstrase satisfeito, non só de que se destinen máis recursos á saúde mental, senón tamén de que estea na axenda social, que sexa algo do que se fale e haxa máis sensibilización no debate público sobre ela.
Ao longo deste primeiro ano, un total de 20 pacientes completaron o programa de intervención intensiva e recibido o alta. Con todos mantense un seguimento regular, pero máis espaciado que ata entón, nas unidades de saúde mental ou a través do seu médico de cabeceira. Igualmente, seguen contando co teléfono da unidade de prevención do suicidio que poden utilizar cando o necesitan. Segundo os profesionais, inicialmente os pacientes son remisos a chamar pero co paso do tempo usan máis ese recurso.
Nestes momentos, son 69 os pacientes que seguen activamente o programa. A área sanitaria rexistrou no ano 2020 un total de 82 ingresos por risco de suicidio na unidade de agudos de Psiquiatría. Este ano, ata o 1 de novembro, foron 76. Por ese mesmo motivo pasaron polos servizos de Urxencias 125 persoas o ano pasado e 106 ata novembro do actual exercicio.
As mortes autoinfligidas baixaron en meses con máis restricións anticovid
Tamén en Lugo percíbese ese cambio de patrón, que observan forenses en toda España desde o ano pasado
Os efectos da pandemia seguen deixándose notar en multitude de aspectos, tamén nos suicidios. Forenses de toda España observan desde o ano pasado un cambio no patrón deste tipo de mortes: baixaron durante o confinamento ou nos meses nos que houbo máis restricións de movemento por mor das medidas preventivas anticovid, subiron cando a situacion epidemiolóxica mellorou e estas relaxáronse.
O xefe do Instituto de Medicamento Legal de Galicia (Imelga) en Lugo, José Luís Cascallana, asegura que na provincia reprodúcese ese mesmo comportamento que perciben os seus colegas doutras provincias. Por exemplo, se se observan as mortes autoinfligidas que se rexistraron este ano, vese ese patrón, cunha concentración nas tempadas de menos limitacións, como os meses de verán.
En 2021, contabilizáronse, segundo datos do Imelga ata o pasado día 24 deste mes, un total de 40 suicidios. A maioría producíronse a partir do mes de maio, cun notable incremento en xullo, mentres que nos primeiros meses do ano foron inusualmente escasos, en comparación co habitual outros anos.
En xaneiro ocorreron dous; do mesmo xeito que en febreiro, marzo e abril. é dicir, foi un cuadrimestre cun total de seis. No segundo cuadrimestre, con todo, producíronse 22: cinco en maio, cinco en xuño, oito en xullo e catro en agosto. A partir de setembro e ata agora rexistráronse dez en total: catro en setembro, tres en outubro e tres no que vai de novembro.
O ano pasado ocorreu o mesmo. En marzo, houbo seis suicidios, todos antes de que se decretase o confinamento; en maio, un. O doutor Cascallana cre que esta modificación no patrón pode deberse á maior sensación de acompañamento familiar ao ver reducida a mobilidade.
Lugo presenta unha peculiaridade con respecto ao resto de España. Nin en 2020 aumentaron os sucidios, como si ocorreu no resto do país, nin parece que o vaia a facer este ano a tenor dos datos dispoñibles ata agora. Noutras zonas creceron de forma importante e, nalgúns grupos de idade concretos, multiplicáronse.
No conxunto de España creceron entre 2019 e 2020 un 7,4%, co maior incremento no grupo de entre 55 e 64 anos. No caso de Lugo, en 2019 producíronse 58 suicidios e en 2020, dous menos, 56. A falta de pouco máis dun mes para que acabe o ano, contabilizáronse 40.
Neste 2021, como tamén ocorreu outros anos, a maioría de lucenses que se quitaron a vida foron homes (28, fronte a 12 mulleres) e de máis de sesenta anos. A pinza de idades de persoas que se suicidaron durante este exercicio na provincia está entre os 25 anos e os 93, pero a inmensa maioría de mortes autolíticas foron de persoas que se atopaban na sesentena.
A saúde mental dos maiores resentiuse por mor da pandemia
Os pacientes de máis idade son os que teñen un maior perigo de consumar o suicidio
As consecuencias da pandemia poden verse, de forma especial, nos pacientes maiores. Xunto á deterioración cognitiva e físico que pode promover o illamento, este tamén ten efectos na saúde mental que xa están a percibir os profesionais.
O persoal da unidade de prevención do suicidio admite que se observan as secuelas negativas non só do confinamento estrito senón tamén das restricións posteriores. Para unha persoa maior, especialmente se vive soa, non saír de casa aínda que sexa para encontros breves como botar a partida, dar paseos ou ir a misa supón eliminar por completo as súas posibilidades de socialización. Primeiro ocorreu co confinamento, pero despois, para previr os contagios, moitos deixaron de visitar aos seus familiares maiores.
Os usuarios de maior idade son os que teñen un risco maior de consumar o suicidio, xa que elixen métodos máis letais.
