Non hai fotógrafo galego que tivese, até agora, máis recoñecemento internacional que Adra Pallón, que nos últimos anos vén gañando algúns dos premios máis relevantes do mundo. Porén, para el, a fotografía non é tan importante. Importa o que sucede antes: falar con Teresa, do Courel, ou con Ramiro, de Cervantes, e perder o sono coas súas historias. Importao que vén despois: "Se serve para facer preguntas, xa é suficiente, xa ten unha función" comenta.
As preguntas esténdense aí, entre a man e a cociña. Todo silencio e toda denuncia caben nese espazo. A fotografía que ilustra esta reportaxe é unha das que integran a serie coa que Pallón gañou o premio Zampa e a beca Joana Biarnés, que lle permite seguir traballando no proxecto ao que lle ten dedicado os dous últimos anos, pero que comezou en 2018, a raíz dunha caída que tivo a súa avoa, que vive soa nunha aldea da Terra Chá. Quen levanta a alguén que cae na aldea? Que man se estende nestes casos?
"Se as miñas fotografías serven para facer preguntas xa é suficiente, xa terían unha función"
O neoloxismo que encabeza o nome deste proxecto é o de demotanasia, unha pregunta aberta que xa lle fixo bosquexar moitos mapas da provincia nos seus cadernos, sobre todo na Montaña, nas serras do Courel, dos Ancares ou do Xistral. A definición á que fai referencia é a dada pola propia investigadora Pilar Burillo, quen o acuñou, coma "un proceso que fai que as persoas dun territorio se vexan obrigadas a marchar debido ás accións políticas directas ou indirectas, ou por omisión das mesmas. A morte por despoboación é lenta e silenciosa. Desapiadada co territorio, a natureza e o patrimonio".
Porén, nese contexto, Pallón pon a mirada nos que quedan. Ten en mente un dos últimos poemas de Novoneyra a finais dos 90, que comeza co verso "onde só queda alguén para aguantar dos nomes". A ese "alguén" se dirixe, a esa persoa que lle di: "De nós non fala ninguén", a quen resgaría, coa súa resistencia, as visións deturpadas que "venden o contrario". Ata aí chega coa súa cámara, para fotografar o que xa para o poeta era o feito máis grave para a comunidade galega, a agonía do rural, "a pasividade institucional e a violencia implícita que sofren as persoas que viven nestes territorios, a meirande parte maiores".
E faino con todas as contradicións do mundo, sempre problematizando o seu traballo. "O único que me permite facer fotografías é unha frase que lle escoitei a Josef Koudelka, no Paris Photo, cando lle preguntaban se se definía como fotógrafo documentalista: Os xitanos non son coma os do meu libro, senón que algúns xitanos son coma os do meu libro", recorda, en contra dese afán totalizador que confunde a imaxe coa verdade, que a cambia polas mil palabras en lugar de facer que se despreguen. Este lugar ao que apuntan as súas fotografías non é un todo, como ningún relato o será. Porén, aí está, aínda que sexa difícil escoitar o seu berro silencioso. E iso é o que asume como unha responsabilidade.
Son catro os piares nos que Pallón investiga e afonda para contar esta historia. "O primeiro, a autonomía residencial e a dependencia. Lugo, Ourense, Zamora, Soria e León están entre as dez rexións de Europa cunha porcentaxe máis alta de maiores", comenta. Se os coidados seguen recaendo na familia, "que pasa cando a familia abandona o rural?", comenta. "As axudas das institucións non chegan", engade, e fala con admiración de persoas como Ramiro, do CDR Ancares, que leva anos teimando para que se cumpran dereitos básicos que fallan como é o acceso á sanidade.
Sei que o que fotografo non é todo, pero quixen denunciar a situación desa xente que di: ‘De nós non fala ninguén’
O segundo punto é a precariedade, que tamén mira dende unha experiencia familiar próxima: tres xeracións que viven na mesma casa, cunha explotación que ten os problemas de subsistencia do sector e da que os netos xa non se ocuparán. "As granxas de leite desapareceron de maneira exponencial nos últimos anos, pero Galicia produce o 40% do leite no Estado. Cal é o plan? Que sexamos unha macroexplotación enorme en mans alleas?", comenta. "Ata o meu titor no proxecto, dende Madrid, é consciente dese colonialismo enerxético que tamén se dá noutros ámbitos", indica.
O terceiro punto é o medioambiental, cunha xestión forestal que, para moitos expertos, está na base de que cada ano arda Galicia. Recorda Pallón que o ano pasado, o 40% do que ardeu en Europa foi no Estado español. El mesmo foi testemuña do incendio máis grande da historia galega, no Courel, e polo seu traballo fotográfico recibiu o premio portugués Estação Imagem, o galego Galicia en Foco, e tamén o Injuve, estatal. "É todo moi complexo, moi difícil. O outro día contábame un veciño, ao pé dunha plantación que tiña de eucaliptos, que con iso pagaba os coidados da súa nai. É tremendo como o poder atou todo e canalizou relato", comenta.
E por último, aínda que para Pallón podería ser o primeiro, a cultura, porque sen ela, di, é imposible defender o que se quere. "A cultura é ver como fai o pan Teresa, de Esperante", conta. E fala desa resistencia, desas maneiras de ser en común que cambian dunha aldea a outra, que xuntan á xente, que fan que se fale, coma Adra quere coas súas fotografías. "No fondo, todo é un pretexto para encontrarse", di. "Porén, o tremendo é que á xente do rural se lle roubase a autoestima. É incrible ver algún dos Nodos do franquismo, a propaganda para que a xente abandonase as aldeas", lamenta.
Nese ar que paira entre a man e a vella cociña óese un berro. É duro escoitalo, pero non é nada que Pallón non escoitase el mesmo. "A situación dramática das persoas que resisten, que viven na máis absoluta soidade nunha silenciosa, silenciada e mal chamada España baleira. Aínda non está", sostén Pallón. Aínda "queda alguén para aguantar dos nomes". E cómpre abrir os ollos.
