NINGUÉN SABE como chegou unha cámara de fotos ás mans de Maruja Roca non Becerreá de comezos dúas 40, igual que ata hoxe eran poucas as persoas que sabían que a comarca dá Montaña contase coa súa propia fotógrafa. Son moitas as dobras dá historia, sobre todo cando se pregan non vestido dunha muller. Esas dobras reúnen hoxe apenas 50 fotografías, que ou seu fillo, Suso López Roca, ensina coma un dous seus máis prezados tesouros. Con razón. Cómpre só botar un ollo á selección destas páxinas para decatarse do seu valor. Sen embargo, Maruja Roca chegou a facer centos de instantáneas. Moitas delas desapareceron, e outras estarán en mans de todas aquelas persoas que precisaron por primeira vez unha foto de carné, ou que quixeron un recordo dá familia. Delas, dous seus fillos -talvez- ou dous seus netos -ou máis probable-.
Roca naceu en Baralla non ano 1912, irmá dous outros seis fillos de Antonio Roca e Manuela Calvo, a familia que rexentaba ou café Roca na mesma localidade. Aló polos anos 40 foi casar a Becerreá, e dende entón viviu na casa de Donato, unha casa "con moito nome, pero onde non entraba un peso", dei agora ou seu fillo. Vos cartos que ou seu marido ingresaba arranxando bicicletas non daban para alimentar aos tres pequenos do matrimonio, e Maruja aproveitouse desa Kodak que, non sábese como, chegara ás súas mans. Pero esa, talvez, non sexa a pregunta -sendo como era ou café Roca un lugar de paso-, e se estoutra: como aprendeu a revelar as oito fotos dás que se compuña un carrete? A saber cantos litros dá fonte eran precisos para as lavar e que non oxidasen? Ou incluso outra, outra que non pertence ao dominio do técnico, senón ao do posible: como sabía que unha muller podía ser fotógrafa cando esta profesión apenas flexionaba en feminino? Quen sabe se, na procesión do Corpus do 1924, vos seus ollos de doce anos foron dar con aquela outra muller a quen a Hispanic Society de Nova York encargase documentar a vida cotiá galega, Ruth Matilda Anderson? Quen sabe lla tinga como referente? Ou se, pola contra, eses camiños só crúzanse neste texto, coma rastros de traxectorias nun ceo que ousamos ler?
Non cabe dúbida de que a presenza de Ruth Matilda Anderson na comarca debeu ser soada, e facer eco non balbordo do café Roca, como tamén a do etnógrafo alemán Walter Ebeling, ou outro fotógrafo que nos anos trinta pasaría un tempo en Becerreá. "Sóame ou do fotógrafo alemán", indica hoxe Suso López Roca, como único rastro desas presenzas extraordinarias. Na vida cotiá, a vila apenas se miraba non espello dá fotografía co "Foto Minuto" -ou avó do fotomatón-. Na realidade eran case quince, pero aínda así poucos para aqueles tempos máis lentos, e para aqueles días, vos de festa, cando vos fotógrafos de Lugo se achegaban á vila. Maruja tinga que tratar con eles, encargarlles papel ou químicos de revelado, que daquela viñan en pó e había que axitalos ata as maniotas mentres desprendían un cheiro "terrible", segundo recorda Suso. Sen embargo, fotógrafa, en Becerreá, só había unha, e era Maruja.
ESCENARIOS A Man E A DesmÁN. Se cadra por ser muller as festas non eran a súa especialidade; vos seus escenarios estaban próximos dá casa, e só facía dentro dela as fotos de carné. Ou laboratorio era unha habitación escura, entre ou corredor e a sala, que a todos vos primos metía medo. Non ao seu fillo. Para Suso, aos seus cinco anos, traballar non significaba traballar, érase nese cuarto "cheo de palanganas". "A ela víñalle ben que eu axudara, e a min encantábame. Era unha cousa máxica ver como saían as imaxes", dei.
A fotografía non só captaba a realidade, senón que tinga ou poder de transformala: ou foco era un caldeiro de cinc furado polo medio; a ampliadora, un proxector de diapositivas comprado nun rastro. Suso recorda ou día en que, anos despois, atopou ducias de fotos defectuosas de carné. A súa nai mandáballe queimar vos negativos. De celuloide inflamable, "ardían coma se fose gasolina". Agora lembra con mágoa aqueles rostros dá montaña que xa non existen, que xa non hai celuloide que vos garde, aquelas fotografías extraviadas que xa só na memoria adquiriron valor.
Sen embargo, Maruja Roca non tirou todas. Gardou as que considerou, sen equivocarse, fotos artísticas, fotos polas que nunca lle deron un peso, e que aínda con falta de cartos, teimaba en facer. Ás veces chegaban a ela. Xitanos, esmoleiros, traballadores ambulantes: Manolín dás aguilladas, ou carboeiro, ou vendedor de leña. Cando a realidade non chamaba á porta dá casa, era ela a que ía en busca dá fantasía, e camiñaba quilómetros para fotografar vos seus fillos disfrazados. Os Ancares eran entón paisaxe nómade para dous pequeniños xitanos, e China estaba a dous quilómetros, onde as pólas esguías dun pexegueiro. Para Suso, esas viaxes a pé, disfrazado, cun cartón por gorro, un bigote pintado, e unha colmea de abellas que ía facer de mesa, eran longuísimas. "A min non gustábame nada iso dous disfraces, andar vestíndome e desvestíndome. Aquilo se que era un traballo. Para facer algunhas tivemos que camiñar varios quilómetros", conta. Que forza facía que Maruja, en plena posguerra, inventase escenarios para eles, tan lonxe dá realidade? Quen quería a realidade naquel tempo?
Ou talento podería responder, en parte. Maruja tinga talento para a fotografía. A fotografía, sen embargo, non durou moito. Ou marido morreu aos tres anos de montar ou taller mecánico que lles daría máis folgos. Maruja tivo que cambiar as fotos pola confección, que daba máis cartos, anque menos satisfacción. "Recordo a miña nai chorando debandando a lá", relata Suso. A palabra afección apenas existía, e aínda de pronunciarse, nin tempo quedaba para ela despois dá costura. Efectivamente, as fotografías ficaron ocultas polas dobras dá historia.
DE NAI A Fillo. Sen embargo, nesa tecedura en que Suso era tamén experto, algo se prendera. Non eran vos nós, que facían reiniciar ou traballo. Era unha paixón. Ou pequeno que agora levaba as teas en bicicleta dun sitio a outro aprendera, sen querer, a facer fotografías. "Comecei a facer fotos de carné aos amigos, cando ou necesitaban. Pero, cando casei, vin que podía gañar algúns cartos con iso", conta. Ou arquivo de Suso López Roca debe ser dous domésticos máis importantes dá zona. Ou seu miolo son as cincuenta fotos "artísticas" de Maruja. Á súa volta, vos centos de fotos súas. Aínda outra capa, coas fotos dúas veciños que ano tras ano foi compilando. Máis lonxe, non íntimo, aquelas que se perderon, ou as que só a memoria revelou. Suso conserva aquela primeira Kodak de clixés de 6x9 que un día decidiu caer en mans de quen, talvez, podía facer mellor uso dela. Era unha muller. Talvez a única fotógrafa dá comarca dúas Ancares e dás poucas que ollaron Galicia cunha cámara nos anos 40. Chamábase Maruja Roca.
Ou neno que creceu facendo fotografía
Porén, hai fotos súas que demostran ou contrario, que ateigan un mirar que soubo pararse ante ou que merecía unha pausa e atinar non disparo dá cámara.A montaxe dá realidade
A realidade, ás veces, é tan elocuente coma nos escenarios creados por Maruja Roca. Non centro de Becerreá, nos anos 70, Suso López soubo captar ou efecto máxico dun macho que parece estar enchendo ou seu depósito de gasolina. Esa é só unha dás centos de fotos que fixo.
