A memoria das vítimas esquecidas do fascismo

Antonio Muñoz pasa o seu descanso estival na Mariña, onde se toma un respiro no seu traballo na Universidade de Lisboa onde investiga aos traballadores españois exclavizados na época nazi
undefined
photo_camera Antonio Muñoz. P.V CEDIDAS

A memoria colectiva xerada por episodios espectaculares como os xuízos de Nuremberg aos dirixentes nazis e a algúns dos seus máis crueis acólitos, xunto ao paso das décadas, fan que caian ao esquecemento moitas outras atrocidades non tan atronadoras pero igualmente terribles.

Unha que implicou a millóns de persoas foi a dos traballadores escravos para os nazis. Hóuboos de toda Europa e non faltaron os españois. A estes últimos estúdaos Antonio Muñoz, investigador da Universidade de Lisboa que estes días descansa da súa actividade en Barreiros, onde chegou a través dun amigo da infancia de Xixón: "Vino, gustoume e acabei comprando un piso aquí".

Muñoz fala practicamente de corrido das investigacións que realizou e que lle levaron a comprobar que decenas de miles de españois traballaron para os nazis. A maioría foron forzados e moitos fixérono na Francia ocupada, no réxime de Vichy, pero outros tamén acudiron voluntariamente inducidos polo réxime franquista, pero sobre todo pola Falanxe.

Hóuboos de todas partes "pero moitísimos galegos". "A verdade é que é asombroso o pouco que se estudou este fenómeno para os miles de persoas ás que afectou, sobre todo da zona de Vigo e Pontevedra, pero tamén os houbo lucenses", asegura.

De feito ten localizado a un burelense, José Ben Piñana, que traballou para o réxime de Vichy na Rochelle. Houbo tamén xente de Ribeira de Piquín que o fixo en Bordeus. E bastantes máis da zona sur, por exemplo de Quiroga.

Muñoz conta a súa historia sen ocultar ningunha aresta: moitos foron enviados a traballos forzados directamente por Franco por combater en favor da República e outros foron voluntarios. "A estes últimos", relata, "non se lles deu a mesma publicidade que á División Azul ata o punto de que practicamente non se soubo nada deles".

Dos forzados sóubose pouco, pero nos anos 60 e 70 reclamaron unhas indemnizacións que establecera o Goberno alemán». Aínda que en principio eran indemnizacións que non estaban pensadas para casos como estes, o certo é que os tribunais acabaron dándolles a razón e isto fixo que "agora os casos que foron a xuízo atópense perfectamente documentados e sexa relativamente sinxelo comprobalos".

Outra cousa son os que logo reclamaron e indemnizáronlles directamente "porque nese caso o único que hai é un folio solicitando esa indemnización e outro no que se lles recoñece, e punto. Así que iso é moito máis difícil de atopar porque hai que buscalo nun almacén xigantesco onde están arquivados todos eses procesos. Aí os casos dos xuízos ocupan ficheiros ben gordos que é máis sinxelo localizar".

CONTRADICIóNS. Aínda que houbo escravos e traballadores voluntarios para os nazis, Muñoz explica que as cousas non saíron sempre como se puidese pensar: "Entre os que se foron a traballar voluntariamente, sobre todo a Francia pero tamén algúns a Alemaña ou Polonia, houbo casos moi dispares. Por exemplo, houbo traballadores galegos que acabaron no que era o campo Auschwitz 3, que era unha enorme petroquímica".

O que sucedeu é que esa industria empezou a sufrir bombardeos "e alí empezaron a morrer algúns españois. Algúns quixeron regresar. Xa cara a 1944 si que houbo unha auténtica escabechina por mor deses bombardeos".

Así que se deu o paradoxo de que mentres moitos traballadores forzosos conseguían sobrevivir en distintas zonas de Francia, outros voluntarios acabaron vítimas das bombas "e incluso en campos de concentración como Dachau, onde localicei algún español. ¿Como foi iso posible? Pois non está moi claro de momento, pero así sucedeu".

O caso burelense. Antonio Muñoz relata de forma máis pormenorizada o caso do burelense José Ben Piñana. Por agora o que sabe é que "foi oficial do exército republicano e exiliouse ao final da guerra. Pasou por varios campos do sur, traballou para un Grupo de Traballadores Estranxeiros de Vichy e logo foi levado polos alemáns ás obras do Muro Atlántico, primeiro a Bordeus a construír a base submarina e logo a facer búnkers na Illa de Re".

Él foi un dos miles de republicanos que reclamaron unha indemnización alemá nos anos sesenta. "Negáronlla e foi a xuízo", segue relatando o investigador, que engade que nos documentos que ten «vemos un moi curioso, que anuncia unha sesión do xuízo Jose Ben Piñana contra Renania do Norte-Westfalia, porque as indemnizacións non eran cousa do Estado central, senón dos länder. Neste proceso José toma a palabra, conta a súa historia, e grazas a iso coñecemos algo da vida dun exiliado galego ata agora por completo descoñecido".

O censo de galegos exiliados da Guerra Civil editado polo CCG en 2011 fala de pouco máis de mil exiliados pero Muñoz di que "coa miña investigación estou a sacar á luz decenas e decenas de galegos exiliados dos que non se tiña noticia. Ben Piñana é un deles" e lanza a pregunta sobre "quen pode en Burela contarnos algo sobre el".

OUTROS CASOS. A historia dos traballadores forzados españois do III Reich non discorre en paralelo aos aspectos mais coñecidos do exilio que son a resistencia e a deportación, senón que se entrelaza con elas.

é o caso de Luís Sánchez Toirán, "un exiliado que traballou na construción da base submarina de Lorient. Alí os españois estaban encerrados nun campo da Organización Todt chamado Franco, no que seguramente é un macabro exemplo do humor alemán. Posiblemente fuxiuse e entrou na resistencia. Foi detido en Rennes e deportado a un campo de concentración, Natzweiler, na Alsacia anexionada. Despois foi enviado a Dachau. Dos case 10.000 españois deportados, uns 2.500 foron enviados desde Francia en 1942-44, e acabaron non en Mauthausen polo xeral senón en Dachau, Buchenwald, Neuengamme, etc. é o caso de Luís".

Di que este caso o localizou recentemente no Arolsen Arquive "e ata agora non parece que se soubese que era galego".

Memoria histórica: "Hai cousas que non se entenden"
Antonio Muñoz móstrase crítico coa actitude do Goberno cara á memoria histórica: "Por exemplo, hai pouco que en Ribadeo se recibiron os restos dun membro da División Azul. Moi ben, nada que obxectar. Pero me chama a atención que non se faga ningún tipo de traballo sobre esta xente que traballou esclavizada. Puxémolo en coñecemento do Goberno e nin sequera contestóullenos. Vese que non hai ningún interese en sacar isto adiante".

Comentarios