Opinión

A confluencia de Lenin e Trotski

HAI CEN anos, o 25 de outubro de 1917 (7 de novembro segundo o calendario occidental), o partido bolxevique dirixido por Lenin fíxose co poder político en Rusia mediante unha insurrección armada organizada polo comité militar do Soviet de Petrogrado que dirixía Trotski. A toma do Palacio de Inverno, sede do Goberno Provisional que xurdiu da Revolución de Febreiro que derrocou a monarquía tsarista, marcou o inicio da etapa socialista na revolución rusa. A denominada Revolución de Outubro supuxo un cambio radical na teoría e praxe do socialismo marxista sobre o proceso revolucionario de modernización, con importantes consecuencias ao longo do século XX na política, economía e sociedade dos países capitalistas industrializados e tamén dos atrasados.

Para a ortodoxia marxista da II Internacional que representaba o alemán Karl Kautsky, o socialismo só se podía implementar nun país cando o capitalismo alcanzase un nivel elevado de madurez, cunhas forzas produtivas bastante desenvolvidas e unha clara conciencia dos traballadores sobre as desigualdades estruturais e a escaseza artificial que impoñen as relacións capitalistas e, por tanto, da necesidade imperiosa de cambialas por unhas relacións socialistas. De non darse ese escenario de madurez do sistema capitalista e da clase traballadora, forzar o cambio socialista cunha revolución violenta conduciría con seguridade á dexeneración do socialismo nunha tiranía blanquista.

En Rusia, os marxistas menxeviques manifestaban unha opinión similar ao kautskysmo. Realizaban unha interpretación evolucionista e economicista do marxismo, que pretendía ser cientifista, mentres en Lenin prevalecía unha concepción revolucionaria e subxectivista, de propaganda e acción planificadas para que as leis do desenvolvemento histórico explicitadas por Karl Marx avanzasen sen demora, mesmo con maior rapidez, cara a unha economía e sociedade socialistas. É dicir, para Lenin e os seus seguidores, os bolxeviques, a revolución socialista podía ser organizada e provocada de maneira consciente, seguindo un plan insurreccional deseñado previamente.

Lenin apreciaba que as masas obreiras e as súas organizacións sindicais estaban condicionadas pola consciencia trade-unionista, o parlamentarismo e as ilusións de mobilidade social ascendente que xeraba o capitalismo e a democracia burguesa. A concepción do cambio político-social e económico en Lenin estaba mediatizada pola súa teoría do partido socialista como unha organización de vangarda que -por estar formada por revolucionarios profesionais- sabe máis que os traballadores e os seus representantes sindicais e, por tanto, está lexitimada para decidir a política máis adecuada e dirixir á clase obreira explotada cara á consecución do obxectivo socialista dunha sociedade sen clases. As críticas máis lúcidas a este modelo de partido elitista, xerarquizado e non democrático emitíronse desde o marxismo ruso por Trotski e o menxevique Yuli Mártov, e desde o alemán por Kautsky e Rosa Luxemburg.

Un ano antes da fracasada Revolución rusa de 1905, Parvus e Trotski elaboraron o concepto de ‘revolución permanente’: a burguesía nos países non desenvolvidos, ou de capitalismo atrasado, é unha clase moi débil para consumar a revolución democrático-burguesa, por iso é polo que ten que ser o proletariado socialista quen deba protagonizar e dirixir o proceso de cambio, primeiro para completar a revolución democrática e seguidamente para efectuar a revolución socialista. Con este concepto trotskista coincidiu en certa medida Lenin, ao empregar por primeira e última vez en 1905 o termo de ‘revolución ininterrompida’. Aínda que ambos coincidiron en apreciar que entre esas dúas revolucións habería unha continuidade practicamente inevitable, despois da frustrada Revolución de 1905 discreparon ata 1917 en canto á relación e o período de transición entre esas dúas revolucións concatenadas.

Trotski criticou a Lenin e os menxeviques por defender en Rusia a estratexia da ‘autolimitación’ do proletariado na doutrina e práctica da revolución socialista: este, tiña que impulsar e completar unha revolución democrático-burguesa pero debía esperar, non podía ir máis aló, cara a unha revolución socialista, ata que se creasen as condicións obxectivas e subxectivas necesarias. Para Trotski, a propia lóxica do proceso revolucionario impediría que o proletariado socialista se ‘autolimitase’ á primeira etapa da revolución burguesa, pois se vería impelido, fronte á reacción da burguesía aburada por consolidar a súa poder fronte ao proletariado, a pasar sen demora á etapa da revolución socialista para garantir as conquistas democráticas e sociais e dirixir a economía cara ao colectivismo socialista.
 
As diferenzas entre Lenin e Trotski tamén se referían ao rol do campesiñado nese proceso revolucionario: Lenin pensaba que, nunha sociedade onde polo menos o 80% da poboación era campesiña, sería imprescindible unha alianza estable entre o proletariado urbano e o campesiñado pobre para que o proceso de cambio revolucionario desembocase nunha sociedade socialista. Neste aspecto, Trotski era fiel á ortodoxia marxista, referíndose á ambivalencia ideolóxica e incapacidade política do campesiñado para arriscarse a un cambio revolucionario, polo seu apego á propiedade privada. O fracaso da Revolución de 1905, onde o exército tsarista formado por soldados que procedían do campesiñado esmagara a rebelión do proletariado urbano, reforzou a desconfianza de Trotski cara ao campesiñado ruso: para el, esa alianza leninista era irrealizable, pois deseguido estalarían as contradicións e conflitos sobre a política agraria que debería executar un goberno revolucionario.

Ao triunfar a inesperada e espontánea Revolución de Febreiro de 1917, Lenin e Trotski coincidiron en valorala como unha revolución democrático-burguesa que, impulsada pola rebelión popular que reivindicaba pan, paz e liberdade! e abaixo o Tsar!, derrocara a tiranía tsarista. Novamente, xurdiu a importante cuestión sobre se o proletariado revolucionario debía ‘autolimitarse’ ou, pola contra, dirixir con determinación e audacia a súa acción política a liberar as forzas dunha revolución socialista. Lenin, nada máis regresar do seu exilio, expuxo as súas famosas Teses de Abril reclamando que os Soviets non se ‘autolimitasen’ a apoiar a república burguesa e decidísense a actuar como a única forma posible dun goberno revolucionario, propugnando que todo o poder do Estado pasase aos Soviets de deputados obreiros, coa finalidade de crear unha república dos Soviets que promovese un salto revolucionario cara ao socialismo.

Coas Teses de Abril, Lenin trotskinizouse, en canto á estratexia de poder a seguir en Rusia: o mesmo Trotski, ao regresar do exilio en maio de 1917, escoitou sorprendido na súa primeira reunión con membros do comité executivo do Soviet de Petrogrado que Lenin fora acusado por dirixentes bolxeviques moderados de asumir a teoría da ‘revolución permanente’ e de haberse feito trotskista. En definitiva, Lenin e Trotski coincidiron na análise da situación rusa e a estratexia de poder a seguir: o proletariado urbano, dirixido polo partido bolxevique, baseándose no novo poder popular dos Soviets, podía conquistar o debilitado Estado ruso e instaurar unha república socialista. A diferenza dos marxistas menxeviques -que avogaban por unha alianza política estable entre o proletariado urbano e a burguesía progresista para desenvolver unha revolución democrático-burguesa en Rusia- Trotski e Lenin confluíron na necesidade e oportunidade histórica de promover un cambio revolucionario sen un período de transición entre a revolución democrático-burguesa e a socialista-proletaria, mediante a toma pola forza do poder estatal e a materialización da teoría marxista da ‘ditadura do proletariado’.

En canto ás diferenzas entre ambos políticos sobre unha alianza política entre o proletariado urbano e o campesiñado pobre, Lenin conseguiu que Trotski a aceptase e non se opuxese aos seus esforzos por trabar esa importante alianza, que foi preparando con intelixencia e astucia desde abril de 1917, pois consideraba que era de vital importancia para que triunfase unha revolución socialista en Rusia. Nas Teses de Abril defendeu a confiscación das terras dos grandes propietarios, sen indemnizalos economicamente, propoñendo que as leiras expropiadas fosen nacionalizadas e colectivizadas para ser traballadas polos campesiños organizados como obreiros en grandes granxas baixo control dos Soviets locais de campesiños braceiros.

Con todo, no verán de 1917 percibiu con claridade a popularidade entre o campesiñado do programa agrario dos socialistas eseristas, baseado na expropiación das grandes propiedades e a súa distribución igualitaria entre o campesiñado -moi ansioso de posuír terras-, pasando a valorar como aceptable dito programa para unha revolución socialista, relegando a un segundo plano a política bolxevique de expropiar para colectivizar. Pero, á súa vez, advertiu aos socialistas eseristas e os campesiños que se enganaban se consideraban que se podería levar a cabo esa reforma agraria sen derrocar á burguesía e o capitalismo. Lenin destacou que só unha alianza estratéxica entre o proletariado urbano e os campesiños pobres e unha guerra revolucionaria contra a burguesía e os grandes propietarios de terras posibilitarían que as medidas recollidas polos eseristas no seu ‘decreto modelo’ de reforma agraria realizásense.

O 26 de outubro (8 de novembro), a proposta Lenin, o II Congreso Panruso dos Soviets aprobou o Decreto sobre a paz e o Decreto sobre a terra, dúas medidas moi relacionadas, xa que na súa gran maioría o exército ruso estaba formado por campesiños que aspiraban a que finalizase canto antes a participación de Rusia na Primeira Guerra Mundial e a unha reforma agraria que repartise as terras da realeza tsarista, nobreza, latifundistas e igrexa ortodoxa entre o campesiñado. Con ambos decretos, Lenin pretendeu conseguir o imprescindible apoio ou, na súa falta, a non belixerancia do campesiñado -que constituía a gran maioría da poboación rusa- para o golpe de estado revolucionario iniciado o día anterior polo partido bolxevique.

A grandes liñas, Lenin conseguiuno: a súa estratexia provocou unha escisión nos socialistas eseristas, cuxa facción de esquerdas, que tiña un importante apoio entre o pequeno campesiñado, pasou a apoiar o goberno bolxevique. Así mesmo, as diferentes capas sociais do campesiñado ruso -desde os braceiros aos Kulaks ou campesiños ricos- apoiaron a primeira fase da reforma agraria consistente na expropiación e a repartición equitativa das grandes propiedades confiscadas. Desta maneira, o goberno bolxevique gozou duns meses de relativa calma no rural ruso, que aproveitou para fortificar a aínda feble maquinaria estatal da ‘ditadura do proletariado’ entre novembro e xuño de 1918, o que foi fundamental para o triunfo do Exército Vermello na guerra civil que se estendeu ata a primavera de 1923.

Anteriormente, sinalamos que Lenin se trotskinizou, pero tamén Trotski se leninizou na Revolución de 1917: non só porque aprobase a estratexia leninista de establecer unha alianza revolucionaria entre o proletariado urbano e o campesiñado pobre, senón sobre todo por aceptar e organizar -con grande eficacia- o método de Lenin sobre a revolución proletaria-socialista, que baseaba nunha rebelión armada promovida por un partido minoritario, de revolucionarios profesionais, bastante xerarquizado e autoritario. Se a principios do século XX, Trotski destacou como un dos marxistas máis críticos con respecto ao modelo centralista, pechado e elitista que propuxo Lenin para o Partido Obreiro Socialdemócrata de Rusia, con todo en 1917 foi un dos principais organizadores e dirixentes dun golpe de estado violento, executado polos gardas vermellos do partido bolxevique, que evolucionou con rapidez cara a unha ‘ditadura elitaria’ exercida por Lenin, Trotski e unha minoría de dirixentes bolxeviques.

No centenario da Revolución de Outubro, aínda resoa o eco da discusión entre o menxevique Mártov e Trotski no II Congreso Panruso dos Soviets que se celebraba mentres a Garda Vermella asaltaba o Palacio de Inverno: segundo o xornalista John Reed, co ruído de fondo das armas de fogo, o primeiro propuxo unha negociación urxente entre as diferentes forzas socialistas para conseguir un amaño pacífico e a formación dun goberno de coalición que detivese a guerra civil en cernes e promovese a constitución dunha democracia socialista. Trotski, rexeitou a proposta e valorou que a estratexia reformista de menxeviques, eseristas e demais socialistas moderados había fracasado e que eran un refugallo que a historia arroxaría ao cesto do lixo.

Tras a ruptura do pacto cos eseristas de esquerda, no verán de 1918 o goberno bolxevique iniciou a política do ‘comunismo de guerra’, que non foi unha política inevitable para gañar a guerra civil senón a política da ‘ditadura do proletariado’ dirixida por Lenin e Trotski, onde a represión do poder bolxevique foi sistemática contra as clases sociais, os partidos políticos e sindicatos, os Soviets e as entidades da sociedade civil rusa que se resistían á ditadura bolxevique. A estratexia de poder de Lenin e Trotski rompeu o vínculo entre igualdade e liberdade que había trenzado o socialismo durante o século XIX, tanto as súas correntes reformistas como revolucionarias, o que se traduciu na descualificación do socialismo como unha utopía desexable, atractiva para amplas capas de traballadores nos países capitalistas desenvolvidos, operando a ditadura comunista da Unión Soviética como unha distopía disuasoria para a revolución socialista en Occidente.

Comentarios