Acceda a todos os contidos da última edición do suplemento 'Táboa Redonda'
"AS MÁS notícias correm", di o refrán portugués. O 14 de decembro do 1955 a ditadura de Salazar acadou a aprobación internacional. Ese día Portugal ingresou nas Nacións Unidas xunto con España e outros catorce membros; seis anos antes, entrara na Otan. Daquela, José Manuel Cerqueira Afonso dos Santos, outrora un mozo salazarista, estaba canso do réxime. Pero tiña abondo co seu: era un pai separado con problemas económicos, malia proceder dun clan acomodado do norte do país. Recén acabado o servizo militar coa peor calificación da promoción por "falta de garbo", coa tese de licenciatura en Ciencias Histórico-Filosóficas aínda por entregar, traballaba como profesor de clases particulares para manter os seus dous fillos, unha tarefa que só conseguía coa axuda dos demais. Parentes, amigos e coñecidos fiábanlle cartos e ás veces apuraba a "cambiar de rúa" para non topar cos prestamistas. Con todo, gardaba un trunfo na manga: era unha promesa do tradicionalista fado de Coímbra, un intérprete de voz inconfundible. No 1960 sacou a cabeza con Menino d’Oiro, unha exitosa balada. Mesmo se a música non era o negocio máis lucrativo, podía aspirar a unha carreira. Ata que visitou un lugar que o situou na encrucillada.
"Cheguei a Porto de noite, en autoestop. Nun dos barrios da Ribeira vin catro tipos mexar nunha lata. Era unha escena totalmente surrealista, mais tipicamente portense", contoulle José Afonso ao xornalista José Salvador, o autor de Livra-te do medo (Porto Editora, 2014), unha biografía do artista. "E lémbrome dos meniños que pululaban polas Ilhas. A prostitución era degradante. Atopabas homes que pedían cinco céntimos para unha cama. Todos os días tiñan que buscar diñeiro para durmir", relatou. Aquela excursión pola miseria ficou na cabeza do músico durante anos, ata que decidiu plasmar nunha canción a tenrura e a carraxe que lle inspiraban os pícaros esfameados do Barredo. "Onde não há pão/ não há sossego", escribiu. A cantiga era Menino do Bairro Negro. Despois compuxo Os vampiros, un himno antifascista: "Eles comem tudo/ e não deixam nada". Cando súa nai escoitou aquela música, tragou saliva. "Pensaba que non debía meterse niso", confesou Maria das Dores. Pero as dúas pezas saíron nun single publicado no 1963: non había volta atrás; nin para el, nin para a música popular portuguesa.
José Afonso tomara unha postura: ser actor e testemuña do seu tempo e non cofrade da procesión dos caladiños, eses intelectuais —"verdugos mais ou menos"— aos que aludiu en Os eunucos. A decisión foi audaz: era un "pequeno-burgués", fillo dunha profesora e dun maxistrado que fixo carreira nas colonias. O Zeca naceu en Aveiro no 1929 e tivo unha infancia nómade e solitaria. Desde pequeno padeceu problemas de saúde, polo que ficou en Portugal mentres seus pais traballaban en África. Aos catro anos reuniuse con eles en Angola; aos sete, estaba de volta na súa vila natal; aos oito alcanzounos de novo en Mozambique, pero con nove xa moraba co seu tío Filomeno, alcalde de Belmonte e salazarista convencido. Pasou a mocidade en Coímbra, onde soubo que recluíran os pais e a irmá nun campo de concentración xaponés en Indonesia; perdeulles a pista durante un lustro. Na cidade do Mondego foi un adolescente que librou o seu pelo crecho —todos os novatos do liceo ían ao cero— polo ben que cantaba. Logo, un universitario hedonista que chorou "coma un becerriño" o día que Salazar visitou a localidade.
A pobreza propia e a allea converteu un tipo retraído nun provocador, "ao tempo amable e mordaz, case cruel", segundo Viriato Teles, autor de As voltas de um andarilho (Assírio & Alvim, 2009). "Hai unha covardía que é constitutiva deste país. É preciso axitar, ter coraxe. Calquera día vannos reducir á condición de homiños e mulleriñas. O que temos é que ser xente", díxolle ao xornalista. Nas praias de Faro, o Zeca foi pioneiro do nudismo en Portugal. Na música exhibía un espírito amateur; padecía para afinar a guitarra, pero imaxinaba melodías que capturaba nun gravador. Cando outros cantautores se pasaban de solemnes, el tiña a frescura da oralidade e da súa experiencia africana. Era un tipo despistado —que entraba sen decatarse na casa do veciño, e comía da neveira— e cando se trataba de cantar, un tipo indolente. Prefería ler libros de filosofía ou practicar deporte (fútbol, baloncesto, voleibol, iudo) a actuar. O guitarrista Rui Pato lembra que os días de gravación sempre dicía que lle sentara mal a comida. Antes dunha sesión, a iniciativa do instrumentista, paparon un solitario ovo fritido. Nada máis chegar ao estudo, o cantante protestou: "Meu, teño a xema na punta da cachola".
O Zeca non gustaba da música. Ata 1968 estaba decidido a priorizar o ensino sobre a súa carreira artística. Daquela, a cacería que padecía dende 1963, cando Menino do Bairro Negro e Os vampiros foron censuradas, derivou en xaque: a ditadura expulsouno da docencia e deixoulle un único camiño, o do canto, que estaba cheo de silveiras, pois a policía segreda do réxime (Pide) vixiaba cada unha das súas actuacións. Tanto mellor, pensaba o músico: "A miña soa presenza xera escándalos tan grandes que ás veces son máis útiles ca unha simple sesión de cantigas", afirmou. Tocaba onde o chamaban, en ocasións por cachés que consistían nunha galiña escuálida. Pero medraba como artista: no Nadal do 1971 gravou en Francia a súa obra mestra, Cantigas de maio, e en xaneiro do 1973 deu un concerto inolvidable, subversivo. Os traballadores da papeleira de Abelheira, en Loures, ocuparon a fábrica para protestar por despedimentos. José Afonso respaldou a folga e cantou O que faz falta, unha canción que advirte dos perigos do capitalismo, contra os que cómpre "avisar a malta", a xente. A peza durou media hora, sempre in crescendo, cun coro eufórico formado por obreiros e versos improvisados unha e outra vez polo músico sobre o retrouso. Había verbos e verbos para facer coa malta: animar, axitar, armar, libertar, dar poder. Demasiados para a Pide, que en abril petou á porta; abriu o pequeno Zé Manuel. O músico pasaría no cárcere de Caxias dous meses.
En marzo o Zeca ía actuar en Lugo, pero o franquismo negáralle cantar. Galicia foi "unha patria espiritual" para el, a de amigos —Benedicto García, Arturo Reguera, entre outros— que lle renderon, logo da súa morte, unha homenaxe que percorreu a xeografía galega. A súa primeira estancia foi no 1952, coa tuna, e desde entón veu con frecuencia. O 10 de maio do 1972 deu un concerto en Santiago, no Burgo das Nacións. Esa noite estreou unha canción que compuxera na honra dun pobo do Alentexo onde sentiu que a utopía era posible, "unha terra da fraternidade" de obreiros e campesiños. O 25 de abril do 1974, vinte minutos despois da medianoite, a peza soou por Radio Renascença; o Movemento das Forzas Armadas elixira Grândola, vila morena como derradeiro sinal para iniciar a Revolución dos Caraveis. Semellaba que a semente dera algún froito.
Sen embargo, coa fin da ditadura non rematou a censura da súa obra. Desta volta, a tesoira foi máis sutil: no primeiro ano de democracia "ninguén me convidaba", asegurou. Recibía máis ofertas para recoller premios que para actuar, mais seguiu a publicar discos e tocar onde o necesitaban. No 1983 deu os seus últimos concertos: o do coliseo de Lisboa —onde entoou "águas das fontes calai/ ó ribeiras chorai/ que eu não volto a cantar"— e o de Porto, onde comezara todo. Ese mesmo ano reingresou no ensino, cun soldo insoportable de 180 euros. Pero daquela xa conspiraba na súa contra a enfermidade dexenerativa que acabou coa súa vida. O Zeca morreu na pobreza, o 23 de febreiro de 1987, unha madrugada chuviosa. No funeral houbo "operarios de estaleiros, clandestinos, cantores; un carrusel de persoas silenciosas e iguais", escribiu o xornalista Manuel Beça. Todos firmarían o agradecemento do poeta Ruy Belo, quince anos antes, ambos coa soga ao pescozo: "Ao José Afonso, que podía ter xogado ao éxito e xogou ao risco".
