QUEDAN POUCO máis de dez días para un dos meus días preferidos do ano: o do anuncio dos gañadores e finalistas do premio Pulitzer nas categorías de non ficción: biografía, historia e ensaio. É como o día de Nadal: sabes que vas pasar semanas divertíndote co regalo.
O ano pasado a colleita foi menor do agardado —malia a espectacular biografía de Stalin por Stephen Kotkin— pero deixou algúns libros de enorme calidade, caso de ‘El imperio del algodón’, do profesor estadounidense Sven Beckert, agora traducido pola editorial Crítica, un selo sempre na vangarda no que se refire a tradución de ensaio en linguas estranxeiras, como demostrou hai ben pouco cunha obra emparentada con esta, o enorme manual de historia do XIX de Osterhammel.
Se vostedes son moi galegos e moito galegos, como diría o señor presidente en funcións, e non tiveron ocasión de abandonar a nosa terra en dirección a climas máis cálidos é seguro que nunca viron unha plantación de algodón. Eu vin algo así por única vez –que lembre– nos campos pegados ás vallas da base naval de Rota, en Cádiz. Unha imaxe estraña e non obstante inesquecíbel.
Aínda que un nunca teña visto unha desas pequenas plantas culminadas cunhas boliñas brancas, a súa vida xira arredor delas. Vestimos roupa de algodón, limpamos con trapos feitos de algodón e ata lemos libros que están cosidos coas súas fibras. E porén a súa importancia para nós e moito menor ca que tivo para os nosos devanceiros: antes de que aparecese o petróleo, o algodón foi a grande industria global, o motor de cambios de todo tipo.
O ensaio de Beckert cínguese maiormente aos século XVIII e XIX no seu triunfal intento de describir o transcendental da industria do algodón. Polas súas páxinas vemos desfilar aos primeiros practicantes diso que agora chaman I+D+i e podemos resumir baixo o substantivo ‘invención’. Eu teño que revelar a miña debilidade por Eli Whitney, quen ideou a desmotadora, máquina que separa fibras e sementes cunha sinxeleza marabillosa. Tamén a mariños, axentes comerciais e artesáns e empresarios de todo o mundo: de Liverpool a Charleston e do Golfo de Guinea á India.
Non obstante o algodón non tería dado forma á modernidade de non ser pola importancia que tivo para o desenvolvemento do que hoxe entendemos por industria. As primeiras fábricas foron as de tecidos de Manchester e nelas naceron a pobreza urbana, o traballo infantil e feminino, as loitas entre propietarios e traballadores... Nelas naceron, en poucas palabras, o capitalismo e o proletariado.
Capitalismo e algodón son nocións unidas de xeito indisolúbel. Como demostra Beckert, as distintas formas do capitalismo serviron para propulsar a industria dos tecidos. O ‘capitalismo de guerra’ estendeu a industria británica por todo o mundo e o imperialismo consolidou ese estado de cousas. Pouco importou que boa parte das riquezas se construísen sobre os cadáveres de milleiros de escravos —a obra vén a sumar tamén importantes argumentos ao permanente debate sobre a rendibilidade do sistema escravista—. Aínda nos anos 30 Gandhi faría bandeira do uso da roca como símbolo das industrias tradicionais indias, destruídas tempo atrás polos colonizadores británicos.
O enfoque no século XIX de boa parte do libro non fai que Beckert esqueza os sucesos contemporáneos nun epílogo excelente —seguido dun enorme corpo de anotacións bibliográficas e eruditas—, no que podemos observar como a menor escala se conservan o capitalismo de guerra —que mutou no pseudocapitalismo dos estados asiáticos—, o escravismo —a man de obra infantil nas colleitas en Uzbekistán, unhas colleitas que esgotaron o Mar de Aral— e, sobre todo, o pésimo estado das fábricas, situadas en estados como Bangla Desh e xestionadas por xigantes do textil europeo.
Se queremos entender o noso mundo, nada mellor que entender aquelas materias primas coas que se constrúe: ouro, petróleo, algodón... E para comprender isto necesitamos cortar moita tea, a tea da historia que tecen investigadores como Sven Beckert, con rigor e estilo en obras imprescindíbeis coma esta.
