O Río Miño leva durante séculos arrastrando co seu caudal historias de barcas, facciosos, contrabandistas, tesouros, pescadores, afogados e as profundas pozas das súas augas gardan lendas de nereidas e homes peixe.
Esta atracción fluvial xerou o mellor (fúndase en Lugo en 1887 a sociedade de caza e pesca A Venatoria) e o peor do humano (pesca con dinamita ou envelenamento con coca de Levante). A arquitectura romana foi herdada por distintas xeracións ata que o inexorable paso do tempo derrubou as súas pontes e con eles propiciou a súa desgraza.
Desde a conca de Portomarín, Belesar (onde se instala un servizo de barca para transporte de froitos e pasaxeiros en 1788 e outra en 1809) e Peares, a infraestrutura de estradas era inexistente a mediados do século XIX.
Illados e sen posibilidades de abastecer os mercados e feiras a fronteira natural entre as súas marxes fixo que se incrementasen as barcas de paso (tamén para poder ir á escola), de carga (uvas, froitas e horta) e o primitivismo trivial das dornas pesqueiras (troita asalmonada, lampreas e anguías).
A mesma ancestralidade que viu o capitán Gonzalo Fernández de Oviedo (nomeado cronista das Américas en 1532 polo emperador Carlos V) nos navíos ou barcas que os indios chamaban canoas, deixando constancia testemuñal na historia xeral das Indias.
Mostrando a súa admiración cando os indíxenas cruzaron cabalos sobre dúas canoas unidas dun só madeiro oco cada unha; observando o arquitecto Antonio Palacios en Vida Galega (1927) que ''os indios usaban uns barcos xemelgos exactamente iguais ás nosas dornas do Miño''.
Na Primeira Guerra Carlista, en xuño de 1836, tres facciosos a cabalo e ben armados estaban en Santo Estevo de Chouzán cando a compañía de Nacionais da Peroxa deulles o alto e eles resistíronse ''facendo lume ata que, a pouco intre apeáronse, abandonaron os cabalos e botáronse a fuxir pasando á súa vista o río Miño ata o devandito Pozo de Chouzán, onde se ocultou un; outro meteuse nun barco pasando do outro lado e o terceiro, acosado polo lume e aparvado, botouse ao río e xa ferido morreu''.
Na Revolución Galega de 1846 de Miguel Solís contra o goberno de Narváez, sabedores que os sublevados pasaron pola ponte de Belesar, dúas divisións formadas por 4.000 homes, o xeneral Concha, ao mando das tropas de Isabel II, ordenou ''retirar e gardar as barcas que había sobre o Miño e Sil, a fin de evitar que o inimigo puidese aproveitarse delas para atacar Monforte na súa ausencia''.
Na Revolución Galega de 1846, o mando das tropas de Isabel II ordeou retirar as barcas do Miño para evitar que pasase o inimigo
En 1856 Benito Vicetto publica Os fidalgos de Monforte: novela histórica cabaleiresca. Ambientada no século XV, as aventuras literarias de Mauro de Lecín e Rodrigo de Canaval fan referencia do seu paso na casa do barqueiro de Sernande, que meteu dúas mulas na súa barca mentres dous monxes benedictinos xantaban troitas e bebían viño, ''case á vez concluíron uns e outros; o barqueiro de coller os remos en disposición de lanzarse ao río coa súa barca, onde instantes despois todos atravesaban o Miño''.
En 1897 a ponte de Belesar está case derruida, á estrada Monforte-Chantada aínda lle faltaban tres leguas para finalizala e desaparece ao cruzar nunha barca o río Miño o chantadino Eusebio Sanjurjo, o último afogado do século XIX.
Era un mozo da parroquia de San Fiz de Asma cando se estaba bañando. Coa chegada do novo século empézanse a crear as Divisións Hidrolóxicas e o temporal de febreiro de 1900 interrompe o comercio por vía fluvial por non poder navegar no Miño.
SÉCULO XX. A principios do século XX, continúan lentamente as obras viarias: estrada Monforte-Lalín-Chantada faltando o cuarto tramo e terminado o de Monforte-Escairón; construción do segundo piar da ponte de ferro estrada Lalín-Chantada (1901) e inauguración da ponte de Pesqueiras, ligazón Monforte a Santiago (1927). En xullo de 1900, Baltasar Merino, da Compañía de Xesús, recolleu plantas descoñecidas en Chantada e nas marxes do río Miño no Saviñao para o seu libro sobre a flora de Galicia.
En decembro de 1900 a punto estivo de ocorrer unha desgraza no Miño, cando o atravesaban ''nun bote doce persoas e un porco. Envorcou, salvándose os que nela ían grazas a ocorrer o naufraxio á beira e saber nadar perfectamente un dos que nela ía''.
En xaneiro de 1915 un veciño de Chantada ao chegar ao Saviñao conducindo ''unha cabalería con gran carga de viño, tentou pasar o río nunha barca acompañado de dous mozos. A poucos metros da beira, a corrente levantou por unha banda a pequena embarcación e perdendo o equilibrio caeu a cabalería á auga. Con grandes dificultades puideron os homes gañar a beira, sendo o valor da mula e do cargamento de 500 pesetas''.
Nos anos 60 as inundacións do río Asma na Alameda foron memorables, ao momento que Ánxel Gómez Montero deixou constancia de que ''tiveron que saír polos balcóns e ata houbo necesidade de acudir ao salto de Belesar en demanda de barcas para trasladar aos veciños''.
En decembro de 1966 a proposta de Jesús Vázquez López solicita ao alcalde José Regal que restableza ''o servizo de paso de persoas, animais e mercadorías con barca sobre o río Miño en Porto (O Saviñao) que foi interrompido con motivo do encoro de Belesar''. En agosto de 1993 a CHMS autoriza a navegación de tres embarcacións tipo catamarán.
ILLAMENTO EN PORTOMARÍN. Co derrube dun dos arcos da ponte romana de Portomarín o 5 de febreiro de 1895 (finalizando a segunda ponte en 1930), afundiuse con él a pesca, a castaña ribeirá, o cultivo xeral do pemento de Mougán, tomates e hortalizas, perdendo os seus concorridos mercados semanais, non poder pastorear os gandos nas leiras das marxes opostas, fornecerse de leñas nin poder ir os nenos a instrución primaria, ''utilizando o forzoso e primitivo medio das barcas, coa perda de moitas cabezas de gando e frecuentes e desgraciados accidentes nas persoas''.
En 1895 a Deputación establece un servizo de paso ao sacar a poxa pública a construción de dúas barcas de madeira cun custo de 709,39 pesetas e pago polo paso de 2 pesetas. O escritor e mestre en Portomarín Francisco Camba describe a visita do Bispo de Lugo nas festas de 1899 onde ao acabar a plática misal o prelado dirixíase ''a Santiago de Ribas de Miño, manifestando os seus desexos de facer a súa viaxe polo río en barca e saíndo ás tres da tarde, acompañado da señora Marquesa de Portomarín e dos párrocos de San Pedro e San Nicolás»''.
