Unha familia especial polas festas de San Xoán

Pouco podían imaxinar a asociación cultural Crearte e o Concello de Sarria que aquel proxecto de restauración de xigantes e cabezudos iniciado no ano 2012 ía dar lugar a unha familia tan prolífica. Cinco anos despois son 15 as figuras que saíron das mans deste colectivo, baixo a dirección da artista Verónica Quintela e co aliciente de representar cada unha delas algún capítulo da historia local. Porque estes personaxes non só están feitos de arxila e escaiola, senón tamén de imaxinación e recoñecemento a aqueles sarriaos que destacaron nalgunha faceta, coma o grumete Pedro de Manán, de quen se conta que viaxaba no barco que descubriu Australia.

A creación destes xigantes e cabezudos dá continuidade a unha tradición da que existe constancia documental dende principios do século pasado. Segundo os datos recompilados polo investigador Xaime Félix López Arias, Arlindo, nos anos 1905 e 1906 xa se celebraron desfiles pola vila. A familia Díaz de Freixo foi a primeira en propiciar estas figuras, que durante décadas non faltaron á súa cita coas festas de San Xoán.

"Nos anos 1932, 1953 e 1961 deberon pedilos prestados a Lugo", explica Arlindo, membro do Seminario de Estudos Sarriaos, quen atopou escritos segundo os cales os ramistas tiveron que pagar 30 pesetas no ano 1953 polo transporte dos cabezudos ata a vila.

O gran salto cualitativo chegou no 1966, ano no que se encargou de organizar as patronais unha comisión integrada por Pedro López Fernández, Xosé López Díaz, Xesús González González e Xaime González López, co alcalde Xesús Vázquez Rivas coma presidente de honra e Xermán Vázquez Losada en calidade de presidente executivo. A eles se debe a compra das primeiras pampónigas para o pobo de Sarria, consistentes en dous xigantes e catro ou cinco ananos encargados a unha empresa especializada de Zaragoza.

Pasadas as festas, as figuras quedaron depositadas na casa de Pedro do Dios, quen preparou unha gran caixa de madeira para que descansaran á espera do seguinte San Xoán. Este veciño ocupouse de custodialas e coidalas ata que deixou de formar parte da comisión de festas, momento no que os xigantes e cabezudos pasaron á casa da cultura.

Co tempo caeron en desuso e esmoreceu a tradición. "A razón de deixaren de saír as pampónigas foi que as comisións querían 'aforrar cartos' e introduciron outras novidades para os pasarrúas, como majorettes, bandas de cornetas e tambores", sinala Arlindo.

O primeiro intento de recuperación veu dan man do profesor Segundo López Méndez, quen daba clases para adultos na vila, e iniciou un proceso de restauración dos dous xigantes e dun cabezudo. Pero o impulso definitivo chegou no ano 2012, cando o Concello e a asociación Crearte emprenderon unha colaboración para rescatar as figuras do olvido e devolverlles o seu esplendor.

RECONSTRUCIÓN. O traballo non foi sinxelo. O paso do tempo e a humidade deixaran a súa pegada. Xigantón e Xigantona rondaban os 50 anos e precisaban brazos novos, unha reconstrución facial e vestiario anovado. Dos ananos iniciais só se conservaba Pispirela, que perdera o cabelo.

A ceramista Verónica Quintela, formada na Escola de Artes Aplicadas Ramón Falcón, púxose mans á obra coa axuda doutros membros da asociación cultural Crearte, veciños en xeral e Pedro Quiñoá, encargado da pintura final. Aquel primeiro ano non só volveron á rúa os tres personaxes restaurados, senón tamén tres cabezudos de nova creación: O Vello dos Contos, O Iribio e O Trasno do Castro, un deles comprado.

No ano 2013 comezou un segundo obradoiro, do que saíron, a proposta de Arlindo, o Tamborileiro e a Tamborileira, inspirados, respectivamente, nun antigo debuxo de Avary e unha obra do artista Rubén Santiago.

Como vila xacobea, non podía faltar en Sarria a figura do peregrino, que cobrou vida no 2014 xunto cunha Meiga Xeitosa, na honra da fundadora de Meigas e Trasgos, Carmela González Ruiz. Pola súa banda, o camiñante foi bautizado como Gaucelm de Bezelac, nome tomado dunha obra do escritor sarriao Carlos Estevan Deive.

Ao ano seguinte, recuperouse a historia de Pedro de Manán, en memoria dos mariñeiros do San Lesmes, acompañado do Aborixe Australiano, en alusión ao descubrimento destas terras.

Chegado 2016 foi a quenda da Bicha, a serpe voadora que segundo a lenda habitaba a Fortaleza de Sarria e que se alimentaba do leite dos animais e mesmo das nais e as amas de cría. E neste ano 2017, Quintela traballa intensamente no seu taller de Manán na recreación das figuras da Grosiña e Dona Fraca, míticos personaxes dos carteis publicitarios do industrial chocolateiro e filántropo sarriao Matías López.

CONTINUIDADE. A familia non para de crecer e todas as partes implicadas neste proceso poñen os medios para que así sexa. Xaime Félix López Airas achega os seus coñecementos históricos e Verónica Quintela deseña e executa unhas figuras que sente "como algo do pobo de Sarria". Tamén o Concello ten claro que haberá continuidade. "A idea é seguilos facendo porque é importante manter a tradición. Creo que cada ano hai expectativa entre a xente de ver con que nos sorprenden e a historia que hai detrás de cada cabezudo, porque a vinculación con Sarria é un valor engadido", asegura a concelleira de cultura, Mónica López.

Todas as figuras teñen unhas coplas adicadas do Xeringador de Romelle e gárdanse durante o resto do ano na antiga prisión comarcal, onde poden ser visitadas na época de apertura con grande éxito, sobre todo, entre os peregrinos. O vindeiro día 23 volverán saír á rúa con motivo do pregón de San Xoán e o 25 danzarán para todos os sarriaos e visitantes no paseo do Malecón.

Os desfiles destes personaxes xa están documentados nas patronais de Sarria desde principios do século XX A presentación en sociedade dos novos cabezudos será o vindeiro día 23, durante o pregón na Praza da Constitución