TEÑO ESCOITADAS diversas versións sobre a existencia dunha elite, secreta e hermética, formada polas persoas que leron -ata a fondura de entendelo- o ‘Ulises’ de James Joyce. Durante anos negueime a crelo.
Unha tardiña, vagando pola Praza Maior de Lugo, parei cun amigo. Non tardou en sinalarme un patricio lucense, un home intelixente e formado. Aquel señor nada tiña de particular, a maiores dunha senectude moi Séneca e dunha trenca con botoadura que parecía tallada cos dentes do primeiro rinoceronte traído a Europa por Manuel I de Portugal.
«Pode citar frases do ‘Ulises’ á dereita e á inversa porque o leu en castelán, na traducción canónica, a de Valverde», susurroume o meu amigo cun ton abrumado. Contestei que había de agardar pola tradución para o galego, que sabía por Xabier Queipo que estaba collendo feitura. O meu argumento non pasaba de ser uha famélica excusa que morreu esta primavera ao aparecer o ‘Ulises’ na versión de Queipo, María Alonso, Eva Almazán e Antón Vialle.
A súa tradución é tan boa que veñen de outorgarlle o premio Nacional. O ‘Ulises’ en galego responde a oito anos de traballo dese equipo de catro persoas.
Hai uns meses, cando brotaron na miña vida o verán e as vacacións, anuncieille á miña muller que marchaba coa fin de quitar un sobresoldo traballando como pianista no bordel que rexentaba Mrs. Bella Cohen, a madame xudea que lle dá estudos en Oxford ao fillo na novela de Joyce. Supoño que a señora morreu, pero sospeito que a miña santa non sabía de quen lle falaba.
En realidade, busquei unha cabana na Selva Negra, perto da que se construíra Martin Heidegger, para dispor do illamento preciso como o que tivo o filósofo para escribir esas reflexións tan insondables sobre o ‘dasein’ -a existencia-. A miña chabola gardaba ese aire de lugar sobrio e áspero no que as paixóns acaban sendo intelectualizadas como fai Ashley Wilkes de ‘Foise co vento’, namorado de Scarlett O’Hara, pero que se rende ao compromiso familiar con Melania Hamilton.
Aceptar que vas empezar a ler ‘Ulises’ supón asumir o destino e, asemade, un acto de soberbia, unha confesión orgullosa de que te sentes capaz de entender un libro escrito nun inglés deforme, indecente e bufonesco, con termos en francés, italiano ou gaélico.
Non dei pasado das primeiras páxinas. A miña ilusión e a miña vontade quedaron asolagadas pola densidade da prosa, a cantidade de referencias culturais e os xogos de palabras arrevesados. Desesperado e confuso, mandei un currículo a Le Cygne, o cabaret da Grand Place de Bruxelas.
A culpa do meu fracaso co ‘Ulises’, a culpa mesma de que exista -do seu ‘dasein’- ese libro, foi dun xesuíta do internado irlandés de Conglowes Wood. O relixioso non soubo advertir os sinais que lle mandaba o cativo Jimmy Joyce. Ao acceder o alumno ao colexio, o xesuíta confiado preguntoulle cantos anos tiña. «Half past six», contestou o pequeno monstro nunha expresión intraducible, pero cuxo chiste reside en contestar á pregunta pola idade como se fose unha pregunta pola hora. «Teño as seis e media de idade», viría ser.
Tranquilizoume lerlle a Xabier Queipo que, antes de empezar a traducir o ‘Ulises’, intentara ler a obra na versión orixinal e non deu. Comezouna en portugués, con igual decepción.
Coñecín a Queipo hai unha década. Citámonos en Le Cygne, agora cafetería, sentados na mesma mesa de mármore sobre a que Marx escribiu partes de ‘O manifesto comunista’ cando era un lupanar. Pregunteille en que traballo literario andaba. Xabier palideceu, como cando tes o colesterol a monte, pero esquecido, e alguén che pregunta pola saúde. «Estou traducindo o Ulises», soltoume así, de súpeto.
A miña percepción do tamaño moral e intelectual de Queipo medrou ata o xigantismo tras aquela confesión. Mireino co mesmo temor que o elefante que Manuel I puxo a pelexar co rinoceronte desembarcado da India. O rinoceronte bufou e puxo a correr o elefante. O rei decidiu, daquela, regalarllo ao papa León X.
Por iso, esta semana houbo dúas novas sobre o noso idioma que me desconcertaron. A carreira de Filoloxía Galega é a sétima no listado de ‘Se estudaches isto, busca outra cousa’ e a novela ‘Palavras a Espartaco’, de Vítor Vaqueiro, foi descualificada nun concurso no que o xurado a considerara a mellor por estar escrita nese galego do sur que chamamos portugués aqueles que escribimos en portugués do norte. Non quero nin pensar en que Queipo dese en escribir no idioma lusitano a xeito de Joyce e se presentase a un concurso.
Sería desalentador que, unha vez extinto o galego, empezasemos a exhumar novelas rexeitadas pola normativa. O director Juan Galiñanes houbo de facelo coa súa película ‘Holy night’ dous anos máis tarde de que pechase a produtora, Dygra. Estreouna o pasado martes en Cambados.
Ese feito de que se vexa despois de pechada a empresa non engade calidade á cinta, pero si que a rodea dunha maior épica, como aconteceu coa morte do actor inglés Leslie Howard, que facía de Ashley Wilkes en ‘Foise co vento’.
Marcos Nine proxectou na Seminci de Valladolid o seu documental sobre o actor. Howard andaba enleado en xestións diplomáticas naquela ‘casablanca’ que era Lisboa durante a Segunda Guerra Mundial. Regresando nun voo a Londres, morreu despois de que os cinco cazas alemáns derrubasen o seu avión a duascentas millas de Cedeira.
Leslie Howard nunca chegou a destino, coma aconteceu co rinoceronte que Manuel I embarcou cara ao Vaticano ou a miña enésima lectura do ‘Ulises’.
(Publicado na edición impresa o 8 de novembro de 2014)
