Estetas e 'airados'

OS QUE ESTUDAMOS Historia da Literatura, nun ou noutro momento, tivemos que atoparnos con concepto de ‘xeración’ e a problemática que suscita, dende súa mesma creación da man de Julius Petersen. Agás contadas excepcións, as agrupacións feitas baixo eses criterios resultan a longo prazo forzadas e a taxonomía queda sustentada por unha especie de leito de Procusto no que se corta todo o que sobresale (por heterodoxo).

Pero se hai algo que resulta máis incoherente có método xeracional son... as tentativas de destrución das agrupacións en xeracións e as ideas que arredor delas se teñen configurado. Esta semana traemos un caso que amosa estas ironías, alomenos nalgunhas das súas partes. Trátase da obra ‘Voces airadas’, de Juan Cano Ballesta, e nela trátase de amosar ‘a outra cara da xeración do 27’. Publica editorial Cátedra.

O grupo do 27 quedou como prototipo do método de estudo anteriormente citado na literatura española, superando á xeración do 98. Autores asociados á vangarda (sen poñer demasiadas etiquetas suplementarias a este concepto), de idades parellas, vinculados a tempos e lugares concretos (o centenario de Góngora en 1927 e a Residencia de Estudiantes), catalizados baixo a figura maxisterial de Pedro Salinas e, tras a Guerra Civil, representantes no exilio da alta cultura española. A partires destes feitos maiormente extraliterarios, desenvolveuse un patrón que unificaba á xeración no estilístico, facendo referencia ao seu esteticismo, a unha temática afastada da poesía social, co paso do tempo máis depurada na liña da poesía do coñecemento e cuns recursos formais non pertencentes á tradición máis clásica (sonetos, alexandrinos, rimas consonantes...).

'Voces airadas', de Juan Cano BallestaO establecemento como xeneralidades destas características non implicou nunca, para os que estudamos o 27 en profundidade, que todos autores e obras se acomodaran a elas. Ningún dos especialistas sobre a época tiñan ou teñen tal cousa en mente.

Os poetas do 27 eran uns estetas, pero con pouco máis de trinta anos Rafael Alberti xa era un combatente coa pluma; tomaron a bandeira de España no exilio, pero Aleixandre (por enfermidade), Dámaso Alonso (por conveniencia) e Gerardo Diego (por convicción) quedaron na España franquista; e a meirande parte dos poetas racharon coas formas tradicionais, pero os estudantes españois entraron en contacto co 27 ata hai ben pouco co ‘Romancero gitano’ de García Lorca, que usa a forma non estrófica por antonomasia das literaturas peninsulares, o romance octosilábico.

Juan Cano, en certo modo, trata de ‘epatar’ cun título que non se corresponde co contido, por hiperbólico. É moi acertado dedicarlle un libro a un detalle diferente sobre calquera grupo literario, pero falar de ira asociada ao 27 non semella moi apropiado, e moito menos dedicando un capítulo a cada un dos autores máis coñecidos e recoñecidos. Un título máis matizado sería máis acaído para un libro que, rascando ata o fondo, non amosa máis que duascentas páxinas desa ‘outra faciana’.

E é que indo autor por autor, en moitos deles é sinxelo atopar crítica social, moi propia da época, pero non ira no estricto sentido do título. Todo aquel lector de Lorca enfrontou as súas críticas á situación de xitanos e negros (‘Romance de la Guardia Civil española’), mesmo á situación das mulleres no seu tríptico teatral, mais en ningún deses libros se atopa furia. O existencialismo de Dámaso Alonso en ‘Hijos de la ira’ é dramático pero non desbordado.

E, postos a pedir investigacións que amosen ira, sería este o lugar para incorporar aqueles poemas de Gerardo Diego exaltando a guerra e a División Azul que nin o mestre Rodríguez Puértolas puido atopar. Pedro Salinas ou Claudio Guillén son a antítese dunha voz poética indignada ou alporizada. E xa non falemos de Vicente Aleixandre, poeta da meditación e a enfermidade (como diciamos antes, non puido emigrar a causa dunha tuberculose renal), ao que é difícil atopar con voz exaltada en ‘Sombra del paraíso’.

E dito todo isto, sinalados os erros, é de xustiza sinalar o bo traballo de escolma do autor e a súa capacidade para trasladar unha versión menos estudada polo realmente tanxencial da poesía española a partires do 1920 no seu grupo máis representativo.

 O primeiro capítulo, coa recuperación do relativamente descoñecido José Moreno Villa, marca o ton de seria investigación, síntese na exposición e exemplos ilustrativos.

Os capítulos dedicados aos, quizais, dous poetas máis comprometidos da xeración, o xa citado Alberti e o decote minusvalorado Emilio Prados, teñen un grande ritmo e amosan unha faciana que trasloce a verdadeira carraxe das voces poéticas de ambos os dous. Á marxe do comentado respecto ao criterio de valoración, os capítulos de Salinas, Lorca, Aleixandre ou Guillén deixan un poso de fonda reflexión e abren a fiestra á lectura dos autores, quizais na procura de dar ou quitar razóns a Cano Ballesta como aquí estamos a facer.

A modo de conclusión e de advertencia precautoria a un tempo, temos que sinalar que nin o autor nin o crítico afrontan a lectura da poesía como un exercicio de utilidade. Polo autor non vou falar. Por min, direi que non me vou a poñer becqueriano e trascendental co asunto da lírica, pero si teño que sinalar que a arte funciona baixo criterios diferentes a outras actividades humanas.

A súa utilidade e fornecer alimento espiritual ao ser humano, o mesmo cá relixión só que sen guerras e masacres. Á fin e ao cabo, os mellores poetas sociais adoito son, simplemente, os mellores poetas.

Voces airadas

Juan Cano Ballesta. Editorial Cátedra. 15,00 euros. 208 páxinas

Comentarios