Das laranxeiras da fame ás uvas da ira

Dorothea Lange, a cara B do soño americano

O retrato de Florence Owens Thompson que ilustra a portada deste suplemento é un dos máis reproducidos da historia da fotografía. A súa autora, Dorothea Lange, lanzouse nos anos 30 ás estradas de California para amosarlle ao mundo a dignidade nas facianas dos expulsados do sistema.

A TARXETA de visita de Dorothea Lange (New Jersey, 1895-San Francisco, 1965) líase: ‘A fotógrafa do pobo’. Unha declaración de intencións que para a profesora da universidade de Nova York Linda Gordon adoita chamar a equívocos: "É un erro ver as imaxes de Lange como instrumento político. O seu máis grande propósito social era conseguir o pracer visual. Iso si, a súa mensaxe de que a beleza, a intelixencia e a afouteza moral se atopan entre persoas de todas as condicións ten implicacións políticas profundas".

Febreiro de 1936, Nipomo. Estado de California. Dorothea Lange está a concluír unha expedición fotográfica dun mes por encarga da Farm Security Administration (FSA). Atopa unha muller de 32 anos, nai de sete fillos. Toma seis imaxes. A retratista falaría así daquel intre en 1960, na publicación Popular Photography: "Aproximeime á nai desesperada e esfameada como se estivese atraída por un imán. Non lle preguntei o seu nome nin a súa historia. Ela díxome que estiveran vivindo de verduras conxeladas dos campos do redor e de paxaros que mataban os nenos. Acababa de vender os neumáticos para mercar comida".

As instantáneas pasan a formar parte do arquivo fotográfico da Gran Depresión de Estados Unidos dos anos trinta. É unha ferramenta máis do New Deal de Roosevelt, que recluta tamén a Walker Evans, Jack Delano ou Marion Post para capturar a dureza das condicións dos traballadores rurais logo do crack financeiro de 1929. O propósito é mover as conciencias, de xeito que a poboación acomodada entenda a necesidade dos programas de axudas e e saúde para os menos favorecidos.

As fotografías distribúense entre as rotativas libres de dereitos, case que anónimas, para a súa rápida difusión. A nai de Nipomo convértese nun símbolo e é axiña a ‘Migrant mother’. Hoxe, este retrato está pendurado das paredes da biblioteca do Congreso dos Estados Unidos.

Ata 1978 non se coñecería que o rostro da Gran Depresión tiña o nome de Florence Owens Thompson, una muller cherokee, naquela altura xa nai de dez fillos. Owens sentíase avergonzada da súa pobreza. "Oxalá nunca se tivese feito esa foto. Nunca saquei un centavo dela".

Porén, cando Owens Thompson enferma de cancro en 1983, a notoriedade que lle outorgou Dorothea Lange serviulle á familia para recibir 2.000 cartas e recadar 35.000 dólares para os seus medicamentos: "A foto que fora como unha maldición converteuse despois nun sentido de orgullo", diría unha das súas fillas. E así, no epitafio desta nai pode lerse: Florence Leona Owens Thompson, ‘Migrant mother’. Unha lenda da forza da maternidade americana’.

Malia a importancia do retrato de Owens, o traballo fotográfico de Lange foi máis aló.

Linda Gordon fai un bosquexo dela como unha muller cativadora, "mais non unha heroína". A máis importante fotógrafa da América pobre e rural procede dunha familia culta e acomodada de New Jersey e arrastra unha coxeira froito da poliomielite. Estudou na prestixiosa Clarence White School de Nova York e mudaríase logo a San Francisco, onde abriu un estudo de fotografía frecuentado polas clases adiñeiradas. Era, di a biógrafa, "a quintaesencia da urbanita convertida nunha fotógrafa rural e férrea defensora do medio ambiente".

Gordon defínea tamén como unha muller hostil co feminismo do seu tempo que, non obstante, nunca deixou de comportarse como unha feminista ao longo da súa vida. 

Porque a historia de Lange é tamén a de dous grandes romances atípicos. O primeiro, co pintor Maynard Dixon, refinado, mullereiro. Neste matrimonio, a fotógrafa era o principal medio de sustento da familia. Coñecería despois o profesor de Economía de Berkeley Paul Taylor, con quen Lange construíu "un extraordinario compañeirismo romántico, familiar e profesional". Gordon asegura que, ao contrario do que sucede con moitas mulleres, que cando abandonan as súas parellas é cando florecen profesionalmente, "Lange foi quen de converterse nunha artista cando tivo un marido que a apoiou".

Foi a primeira muller en conseguir unha beca do Guggenheim, que aínda así nunca completou porque decidiu irse fotografar a evacuación dos americanos xaponeses da Costa Oeste tralo ataque de Pearl Harbour.

De novo os seus expresivos retratos destas persoas son o mellor testemuño do traslado forzoso de máis de cen mil americanos de orixe nipona que non cometeran ningún delito, aos que non se acusou de nada e que tampouco tiveron dereito a ningunha apelación.

Un traballo que lle encargou a Oficina de Información da Guerra (OIW) e cuxo resultado non foi exhibido ata 50 anos máis tarde polas críticas directas á actuación do Exército.

"As imaxes de Lange ampliaron a idea popular de que eran os americanos: mormóns, xudeus, evanxélicos, granxeiros, aparceiros, traballadores domésticos e industriais, homes e mulleres, cidadáns e migrantes, non só brancos ou negros, senón tamén mexicanos, filipinos, chineses ou xaponeses", sinala Linda Gordon no prefacio da súa biografía.

Lange, que morreu de cancro de esófago en 1965, nunca foi unha fotógrafa popular e non fixo cartos co seu traballo. Apunta Gordon que as súas instantáneas foron consideradas pasadas de moda coa prosperidade que seguiu á Segunda Guerra Mundial e que non volveron á axenda das artes plásticas ata finais dos sesenta e o Movemento polos Dereitos Civís. 

Relata Linda Gordon que en outubro de 2005, unha impresión vintage dunha das súas fotos foi vendida en 822.000 dólares. "Dorothea Lange teríase preguntado que significaba que unha imaxe de homes esfameados nun comedor social se tivese erixido en obxecto de luxo".

Comentarios