Acceda a todos os contidos da última edición do suplemento 'Táboa Redonda'
UNHA DAS FISTERRAS europeas, pouco máis de medio millón de persoas volven falar un idioma que se borrou de entre as linguas vivas no século XVIII. Con ‘Crónica córnica’ (Xerais), Francisco Coimbra asina unha das novelas galegas máis sorprendentes dos últimos meses que é, ao tempo, un exercicio literario e metalingüístico e unha profunda reflexión sobre as periferias e as metrópoles, as linguas minorizadas e a voz das persoas subalternas.
«Cornualle é unha metáfora e, por tanto, podería ser calquera outra nación sen estado, polo menos dentro do contexto europeo. En comparación con outras nacións sen Estado, Cornualle non ten, no mundo real, unha carga histórica tan pesada e, daquela, permite unha maior liberdade creativa», sinala Francisco Coimbra, heterónimo de Francisco Javier Calvo del Olmo, un licenciado en Románicas de 30 anos nacido en Madrid, criado en Cataluña, formado en Galicia e Francia e profesor universitario no Brasil; «un caso sobranceiro de alofonía na nosa literatura», dixo del Xosé Henrique Costas estes días nunha presentación na Universidade de Vigo.
‘Crónica córnica’ naceu como un conto, sinala o autor. «Porén, moi cedo ese primeiro relato que contaría o feito misterioso dunha comunidade que decide falar dun día para outro na lingua dos seus mortos creceu e esixiu espazo», engade. A partir de aí, Francisco Coimbra constrúe unha novela na que o narrador interpela continuamente a quen le e cunha pluralidade de discursos que lle dá voz ata ás xoias da coroa da raíña de Inglaterra.
«Hai partes na novela que adoptan un discurso máis enciclopédico, coma se o narrador e o lector fosen consultar xuntos unha fonte de documentación, un artigo científico, un ensaio ou mesmo a Wikipedia». Hai tamén outros momentos en que a obra funciona coma «unha pequena guía de conversa galego/córnico». Frases básicas, «por exemplo, «bo día» («myttin da») ou «moitas grazas» («meur rasta») aparecen espelladas nos dous idiomas, «a continuación unha da outra».
Cornualle é o nome galego para ese Morrazo que se precipita no extremo suroeste da illa de Gran Bretaña, sobre o mar céltico; unha terra que os ingleses chaman Cornwall, que tivo os nomes medievais de Cornubia e Cornualia e á que algúns dos seus poboadores aínda lle din Kernow, na lingua dos seus devanceiros. Engade Coimbra que Cornualle constitúe un «espazo literario autónomo universalmente recoñecido», a terra nai da fada Morgana e da raíña Igraine, do rei Artur e o rei Mark, dos amores desgraciados de Tristán e Isolda.
Do córnico dicíase que era unha lingua céltica con data de defunción, a do pasamento da súa derradeira falante nativa, Dolly Pentreath, en 1777. En 2010, a Unesco mudou a súa situación de extinta a en perigo crónico, como a máis ameazada de entre as falas minorizadas de Europa. Toma as palabras dalgún dos persoeiros da súa novela Francisco Coimbra: «A datación de defunción do córnico, e de calquera outra lingua, depende do forense que queira velo morto ou non. No Cornualle do mundo real, existe un movemento de reivindicación localizado nalgúns sectores sociais e culturais; esa presenza debe ter feito mudar o parecer da Unesco. A lingua córnica é, no final das contas, unha lingua crónica. Tarde chega ese xogo de palabras que revela a diglosia como unha especie de mal social crónico, conxelado no tempo».
A reacción de Londres —dos seus militares, policías e gobernantes— ao renacer idiomático de Cornualle na ficción de Coimbra resulta desproporcionada ata o ridículo, pero non allea ao que sucede fóra das páxinas da novela con calquera opinión, colectivo, construto cultural ou fala que se saia do canon establecido polo home branco occidental de mediana idade. Opinións, construtos culturais, falas e colectivos que serán interpretados como unha ameaza subversiva, sediciosa e terrorista e combatidos con encono. O porqué é moito máis sinxelo e orgánico: «Non podiamos seguir vivindo así; traducidos, traizoados».
Os referentes saltan dos xornais, da internet e da televisión, de testemuñas de persoas amigas e coñecidas. «Algunhas das medidas recollidas na Join Act que le o voceiro do goberno [na novela] foron extraídas de documentos reais das guerras que a Onu emprendeu no comezo do século XXI», desvela o escritor, quen se considera debedor dos discursos xerados arredor do 11-M e as marés cidadás, do aumento da violencia por parte dos estados, o proceso de independencia de Cataluña, o referendo de Escocia, o ‘corralito’ de Chipre e «ata o mesmo Brexit».
Como mediador entre o Londres que chama á orde e eses «quiñentos trinta e sete mil» —repetida a cifra como unha ladaíña— que teiman en falar unha lingua de contrabandistas, piratas, pastores de ovellas e pescadores, soterrada nas minas de cobre e estaño que abasteceron media Europa, o autor sitúa a Mr. Viswanathan, un policía experto en linguas. «Non dou lembrado en que momento preciso xurdiu o personaxe do detective nin cando percibín que sería un inmigrante. Desexaba que viñese da periferia do sistema para que así tivese un pouco máis de capacidade de cuestionalo sen chegar a crebar as normas ou crebándoas levemente».
Como antecedente deste policía de orixe india, o autor de ‘Crónica córnica’ cita outro axente da lei, o interpretado por Leonardo Sbaraglia na película ‘Salvador’, sobre o anarquista Puig Antic, asasinado pola ditadura franquista. «Entre o preso e o policía desenvólvese unha amizade que o fai cuestionarse o statu quo». E así, Mr. Viswanathan acode a Cornualle e comeza a dubidar de que o amercer córnico sexa realmente un problema. Sostén Coimbra que este tipo de personaxes resultan imprescindibles para perpetuar o sistema e que por iso teñen «unha profunda capacidade revolucionaria».
A rebeldía lingüística é tamén ecoloxista e feminista. Son as mulleres, as carteiras, as xardineiras, secretarias e mestras quen lle dan calor á lingua morta, como son as mulleres quen transmiten a lingua nai. No entanto, a natureza devén moito máis vizosa e os cultivos medran fortes coma en séculos. O «discurso lila e verde» da crónica de Coimbra é consciente: «A terra e a matria son as bandeiras que a personaxe da xardineira reivindica nos soños do detective sen que el chegue a entender moi ben o que ela lle quere dicir».
O neurocientífico de Foz Xurxo Mariño lamentaba hai uns días que o feito de que unha comunidade volva falar unha lingua da noite para o día, como por ciencia infusa, só ocorre na ficción. «Estamos feitos de informacións culturais e informacións xenéticas, pero se unha lingua moi vulnerable ou extinta se recupera é porque se ensina e se aprende», dicía.
Francisco Coimbra quixo, con esta distopía, achegar a discusión sobre lingua, identidade, sociedade e poder «cara ao xénero narrativo, saíndo dos moldes do ensaio onde, habitualmente, ocorre este debate».
Neste inverno no que chegou aos andeis galegos a ‘Crónica córnica’, o cineasta Denis Villeneuve sorprendeu cunha película de ciencia ficción, ‘Arrival’ (‘A chegada’), baseada á súa vez no relato ‘Story of Your Life’ de Ted Chiang, onde a ciencia é a lingüística e a ficción, o desembarco dunha ducia de naves alieníxenas en outros tantos puntos da Terra. A Mr. Viswanathan desta narrativa é a filóloga Louise Banks, interpretada pola xenial Amy Adams, unha das grandes esquecidas das nominadas á mellor actriz para a vindeira edición dos Oscar de Hollywood.
Antes de ser reclamada polo exército dos Estados Unidos para intentar descifrar a linguaxe dos extraterrestres, a doutora Banks está a dar aulas na universidade. Explícalles á súas alumnas que o portugués, unha lingua «que soa diferente a outras linguas romances», naceu na Idade Media nunha minúscula fisterra europea, o Reino de Galicia. «Daquela a lingua considerábase unha expresión artística», enceta a filóloga a quen lle pon voz e rostro Amy Adams antes de ser interrompida por Forest Whitaker.
Só cando a lingüista quita a escafandra é quen de establecer o contacto cos alieníxenas; cando os chama polo nome —bautízaos Abbot e Costello—, empeza a entender o que eles lles queren dicir aos terrícolas. Fronte aos señores da ciencia experimental, é a muller de letras quen acada a comunicación e quen ten que facerlles entender aos militares que a linguaxe configura o noso pensamento e que o concepto que para unhas culturas representa unha ferramenta para outras é unha arma —outra vez a espada de Damocles da sospeita de terrorismo pendurada sobre os idiomas e as culturas que lle escapan ao noso entendemento—.
‘A chegada’ basea a súa tese científica na teoría do relativismo lingüístico de Sapir-Whorf e explícalla con abonda solvencia aos espectadores. A medida que a doutora Banks descifra os logogramas que lle debuxan Abbot e Costello acada a capacidade cognitiva de pensar coma eles e o tempo deixa de ser liñal e cronolóxico para ser fluído, como é para os alieníxenas.
Mariño defende que, aínda que algo abandonado desde os noventa, o relativismo lingüístico é un dos supostos científicos «máis fascinantes dos últimos cen anos». As diferentes linguas conforman universos mentais distintos e o neurocientífico de Foz está certo de que a morte dun idioma supón, para sempre, «a desaparición dun universo mental».
«Encolléronnos a lingua para encollernos o pensamento», apreza con clarividencia en ‘Crónica córnica’ un dos personaxes —un pallaso—, no inverno das distopías lingüísticas.
Francisco Coimbra, filólogo como Mr. Viswanathan e como Louise Banks, está certo de que virán máis: «Paréceme que os próximos anos aínda van dar varios outros exemplos distópicos, nese sentido non son moi optimista. Daquela, cumprirán relatos que alimenten a resistencia, a loita e a esperanza».
