Chonchiña e a memoria

A NOTICIA do falecemento de Ascensión Concheiro, Chonchiña, vítima xunto co seu home Francisco Comesaña da represión e o exilio, deixou algunhas necrolóxicas na prensa, alén dun fermoso artigo de quen convertera a parella en protagonistas da súa novela. ‘N’O lapis do carpinteiro’, Manuel Rivas relatou efectivamente a historia de amor entre o doutor Daniel Da Barca e Marisa Mallo, atormentada polo terror instaurado nos días que seguiron ao levantamento militar de 1936. A narración de Rivas reproduce algúns dos principais acontecementos da vida da parella, tanto dos máis dramáticos (a detención do doutor, o cárcere, a sentenza de morte ou o exilio), como dos máis fascinantes (a forza do amor, a salvación do fusilamento ao que fora condenado o doutor, ou a noite que este lograra pasar unha noite con Chonchiña nunha pensión antes ingresar no presidio de San Simón, logo de convencer aos gardiáns que o custodiaban). A novela, cuxa popularidade medrou coa versión cinematográfica que dirixiu Antón Reixa, rescatou do esquecemento unha das moitas mulleres que viron como a vida quedaba da noite para a mañá atravesada pola barbarie. Non son moitos os datos que transcenderon da biografía de Chonchiña logo do exilio en Cuba e posteriormente en México: o regreso a Tui en 1975, a homenaxe recibida no congreso O Exilio Galego en 1999, e o retorno ao país americano no que faleceu cumpridos os cen anos de idade. Remataba, no lugar que a acolleu durante máis de tres décadas, unha vida lonxeva e intensa na resistencia, no compromiso e no amor.

A historia de Ascensión Concheiro, como a de Marisa Mallo, garda un retallo da memoria que nos explica e nos constrúe contra o empeño dalgúns por perpetuar o esquecemento. Foron moitos os intentos de banalizar o concepto de memoria histórica, e de torpedear ao tempo os proxectos encamiñados á súa recuperación. Do outro lado, do da literatura, tampouco faltou o menosprezo dun dos ciclos temáticos máis fértiles da narrativa contemporánea no que algúns quixeron ver un filón esgotado. Por veces a memoria semella abrasar nas mans dos que confunden dignidade con rancor e só ven a palla (política) no ollo alleo. De seguro que moitos deles, dos que consideran a memoria unha coitela para abrir feridas curadas en falso, borrarían do imaxinario a historia de Chonchiña, así como a doutras moitas mulleres cuxa luz irradia na escuridade moral dos tempos que estamos a vivir. Será que «hoxe é pecado relembrar fazañas / porque impotentes para as facer nacemos», como escribira outro coñecedor da diáspora americana, Manuel Curros Enríquez, cando na súa visita á tumba de Rosalía se lamentaba do manto de desmemoria que anos despois da súa morte envolvía a escritora.

Comentarios