"Me enseñó a construir cometas, a hacer aviones de papel"

O día 9 de maio de 1986 morre en Lugo Ánxel Fole
Ánxel Fole
photo_camera Ánxel Fole

Ánxel Fole foi un poeta que lle sacaba poesía non só ás palabras senón tamén á paisaxe e a todo o que el trataba. Procuraba a eufonía na linguaxe. Eu que teño viaxado tanto con el e que estivemos moitas horas xuntos en El Progreso, sei como opinaba. Era un home culto e moi humano. Unha anécdota: nunha viaxe a Sargadelos, mancábao moito os zapatos. De volta para Lugo paramos para xantar na casa Palmeira e, ó remate, díxome: «Pepe, te digo la verdad, desde que uno come bien, hasta los zapatos aprietan menos».

Xosé Trapero Pardo / Lugo

Lembro que nunha ocasión lle axudei a Ramón Suárez Picallo a preparar a tribuna na praza de Abastos para un mitin galeguista. Suárez Picallo tiña o engado dos grandes oradores. Nos anos que precederon á guerra civil mantivo, ademais, relacións constantes, por afinidade de tipo galeguista, con Ramón Piñeiro, Ánxel Fole, Ben-Cho-Shey e Emilio Gil, pero él non chegou a ser militante.

Pedro González / Lugo

El día 5 de octubre de 1928 un escritor francés, Mabille de Poncheville, llega a Lugo. Se dirige a Santiago de Compostela. La curva escintilante de la vía láctea guía su peregrinaje. Lucus Augusti engulle, incansable, en tal día, por sus nueve puertas, júbilo forastero y feriante.El cinco de octubre de 1928 es un hermoso día: el otoño se inicia espléndidamente. El cielo claro, sereno, baña, en las horas trasmeridianas, con su azul «tout romain», la fachada oeste de nuestra catedral.

Ánxel Fole / Lugo

Ánxel era una enciclopedia viviente y yo nunca dudé en requerir su ayuda cuando la necesitaba. Además era su fan número uno a la hora de escuchar cualquiera de las correrías de sus tiempos de universidad, así como sus relatos cortos.

Emilio Fole / Lugo

Comezarei por contarlle o que fai a xente conocida: Fole dá clases nunha Academia; Milucho Gil está en Madrid estudando Ciencias Naturais; Antón Figueroa está en Salamanca estudando Medicina; Vallina está empregado na Caixa Rexional Gallega; Antonio continúa coma sempre; Ramón Varela prepara oposicións a Notarías; Filgueira foi trasladado a... Pontevedra; Castelao está en New York facendo debuxos de negros; Martínez López está en Francia e vai marchar pra California, onde lle deron unha cátedra; J. Bal tamén anda por Norteamérica; Del Riego está en Vigo, traballando con Valentín; Plácido Castro está na Coruña; os de Ourense xa sabe vostede deles.

Ramón Piñeiro a Ben Cho Shey (1940) / Lugo

Segundo recolleu Fole nunha das súas crónicas luguesas, o primeiro grupo propiciou unha coñecida xuntanza de carácter republicano: recuerdo los nombres de los contertulios republicanos... Don Rafael (Trigueros), don Camilo (López Pardo), el señor Bolaño (Manoliño da Retorta), don Feliciano (Canto), el señor Menéndez del Busto, el señor del Peso Sevillano, el señor Santamarina, el señor Cobreros... Por aquel tiempo don Miguel de Unamuno estaba exiliado en Francia. Allí, don Eduardo Ortega y Gasset, el novelista Blasco Ibánez y don Miguel publicaban una revista de bolsillo titulada Hojas Libres, con muy duros ataques a la dictadura. Cuando llegaba a Lugo un nuevo número de la mencionada revista, los contertulios se susurraban al oído: Hojas Libres... Y se restregaban las manos.

Xulio Pardo de Neyra / Lugo

En diciembre de 1971, montamos en el Instituto una exposición didáctica de lingüística hispánica en la que, además de libros, se exhibían carteles con textos de interés filológico o literario. En uno de ellos figuraban las palabras de Sancho Panza en castellano, en gallego (traducción de Fole), en catalán (Ricard Salvat), en portugués (Pilar Vázquez Cuesta) y euskera (Juan San Martín). El catálogo correspondiente ofrecía el texto en castellano y en vasco. Colaboró en la organización de esta muestra la profesora Carmen Beltrán, quien, años después (2003), en el instituto de Foz, mostró, en una exposición cervantina, nuestro texto en 18 idiomas (farsi, árabe, latín, bable...)

Xesús Alonso Montero / Lugo

Empiezo a escribir muy temprano, con los poemas tristes que se hacen a los catorce años, con esa tristeza que es un lujo que se pueden permitir los adolescentes. Toda mi vida hice poemas, pero mis preferencias van por la prosa. A los trece años escribí una novela del Oeste en la que los indios hablaban en gallego y los rostros pálidos en castellano. Fue la primera vez que escribí en gallego, que es mi lengua materna. En los años de bachillerato, fui amigo de Fole y los dos estábamos muy influenciados por Luis Pimentel. Íbamos a casa de los Correa Calderón a leer libros que nuestra economía no nos permitía comprar y ellos, sobre todo Evaristo, nos impulsaron a escribir.

Álvaro Cunqueiro / Lugo

Aos once anos marchei para Lugo a estudar e, nunha volta do camiño, foi chegado o día de ler ‘Memorias dun neno labrego’, libro no que, en boa parte, descubrín as miñas propias memorias. Entón, naceron en min outras arelas: as arelas de imitar aos mestres das nosas letras: Neira Vilas, Rosalía, Castelao, Fole, Celso Emilio Ferreiro...

Toño Núñez / Lugo

Me fui a Vigo a los diez años y hasta entonces casi todo lo que aprendí llegó de la mano de una de las personas que más ha influido en mi vida: Ánxel Fole. No me enseñaba matemáticas y cosas así; me enseñaba cosas de la vida, me inculcaba el amor a las letras, el cultivo de la imaginación. La educación y la formación me llegaban a cualquier hora, porque don Ánxel vivía en mi casa, era uno más de la familia. Cuando llegó al pueblo en el 41, mis padres y yo vivíamos en Madrid. En el 45, cuando ya habíamos regresado, se vino a vivir con nosotros y estuvo en casa hasta el 53. Me enseñaba gramática, historia, geografía..., pero sobre todo hablábamos mucho, pensábamos mucho, jugábamos mucho. Me enseñó a construir cometas, a hacer aviones de papel. Fole era un personaje muy tierno que llegaba a los niños gracias a la imaginación y el cariño que desprendía. Además me inspiraba una gran curiosidad.

Vicente Quiroga / Quiroga

Foi no verán de 1973 cando falei por primeira vez con Ánxel Fole. Estaba eu de vacacións en Lugo e un amigo de don Ánxel -o Ramiro da Feira do Páramo-, sabedor das miñas inquedanzas literarias, convidounos ao Enrique de Macía e a min á tertulia do popular escritor lugués, no café Lugo, hoxe desaparecido, que estaba adosado á muralla xunto á porta de San Pedro.

Manuel Rodríguez López / Lugo

As primeiras lembranzas que acudiron á miña mente foron as dos vellos cafés, que acostumaba visitar despois de xantar, hai moitos anos, nas miñas visitas á cidade: o Méndez Núñez, o Cantón, o Círculo de las Artes, ou o Lugo, que foi demolido e ao nomealo me trae a evocación de Ánxel Fole, onde ía ler a prensa ou simplesmente a ensimesmarse e eu o teño ido a ver. Celestino Fernández de la Vega, Salvador Castro, Manuel María, ás veces Novoneyra, un irmán de Álvaro Xil, e outra xente que por alí pasaba. Teño ido alá con Ramón Piñeiro, e nalgún caso con Isabel tamén, naquel meu Seiscentos D, matrícula B-458791, por finais dos anos sesenta, se a cabeza non me falla.

Salvador García-Bodaño / Lugo

Con tantos anos, fatígame moito escribir. Antes, a necesidade de escribir era imperiosa en min, e moi constante. Chegou un momento que me gustaba máis escribir ca ler. Hoxe esa necesidade xa desapareceu, aínda que de vez en cando escribo algúns artigos.

Ánxel Fole / Lugo

Comentarios