Antía Cal: "Díxenlle a meu pai que era unha inxustiza que eu quedase na casa a fregar e os meus irmáns, non"

ANTÍA CAL vive en Moaña, na comarca do Morrazo, pero gústalle estar en Lugo. "E só estiven menos de quince veces!", rememora. Malia o tempo e ter pasado a súa vida entre A Habana, A Coruña, Santiago e Vigo, aínda fala o galego mindoniense no que se recoñecen palabras como "mai", "seña" e "esteña" ou "irmao".

Vostede naceu en Cuba e veu de nena á Galicia. Lembra que fose un cambio traumático?
Nacín en Cuba e aos nove anos trouxéronme aquí. Meu pai quería que estudásemos aquí. Eu estaba encantada alí. Hai xente de todas as razas e nunca vin a ninguén reñer. Estaba moi contenta e tamén viñen contenta. A meu pai non lle importaba que nacésemos alí, pero quería que estudásemos en España, e viñen aos nove anos para o ingreso no Bacharelato.

Eran unha familia de Muras. Como a influíu?
Por parte de nai e por parte de pai. Familias moi numerosas. Eran doce os irmáns de miña nai e oito tiña meu pai. Os meus avós por parte de nai eran moi intelixentes e son a que son grazas a eles. Miña nai tiña en Cuba seis primas dun mesmo matrimonio que eran moi cercanas a nós. Todas eran estudadas. Unha era a médica da casa, outra farmacéutica e outra cristalógrafa, que era algo que min me fascinaba e que non sabía que era. Cando volvín a Cuba aos 62 anos, pregunteille que qué era aquilo da cristalografía e díxome: "Escribín un libro e leváronme a Moscú tres veces". Cando me dixo aquilo, púxenme seria. "Pasaches para Moscú tres veces, ida e volta, e non paraches en Muras, no mesón, para coñecer os teus avós?". Todas estas irmás eran listas e todas sabían de todo.

E aos nove anos separouse delas.
Cando baixabamos do barco xa nos estaban esperando Elena Pernas e José Carballal. Foi a ela a quen mamá lle dixera que buscase unha escola para tres nenos e unha casa que estivese preto da escola. E grazas a Elena, que estea na gloria, estudei nun colexio da Coruña que era mixto e chamábase Dequidt, porque eran oriúndos de Francia. Aí estiven ata rematar o bacharelato. Foi a miña salvación. O profesor de francés falaba en francés desde o primeiro día. Non entendiamos nada, non sabiamos nada, pero pasou o tempo e cando saín co meu home por Europa entendía o francés. Fixemos esa viaxe porque eu quería ser mestra.

Infancia en Cuba
Miña nai tiña seis primas; todas estudaron na universidade e eran listas; eu lembrábame delas

Quería ser mestra, pero estudou Comercio primeiro, verdade?
Cando eu dixen que quería ser mestra, dixo meu pai que o mellor era que estudase Comercio. Cando eu chegeui á casa, díxenlle á mama: "Mira, o meu irmán máis vello dixo que ía ser médico, e foi estudar á facultade". Eu lembraba as primas de Cuba e pensaba que era unha inxustiza que eu tivese que quedar na casa facendo camas e fregando os pratos, axudándolle á miña nai no mesón; tamén o podían facer meus irmáns. A mamá díxome: "Ti non te preocupes. Fai o que che diga teu pai. Ti dille que queres estudar; que diga el o que quere que estudes, que ti vas estudar". El dixo Comercio, porque tiña a casa de empeños na Habana, El Volcán. El quedara e nós viñemos para Galicia. A min gustábame o Comercio máis que estar limpando nos cuartos, pero...

Non era o seu.
Eu tiña unha amiga, a mellor, que se chamaba María de los Ángeles —despois foise monxa—, que facía Maxisterio e a min gustábame ben máis có Comercio. A mamá dicíame: "Hai que estudar o que diga papá, cando remates xa farás o que ti queiras". Así que rematei Comercio e fun despois á Escola Normal de Maxisterio.

Máis adiante foi á Universidade de Santiago a facer Xeografía. De que ano estamos falando?
Eran os primeiros corenta.

Eran moitas mulleres naquela facultade de Filosofía e Letras?
Eramos vinte rapazas e dous rapaces. Nunca tiven ningún problema coas mulleres na universidade, pero si cos homes. Eran moi impertinentes, non tiñan respecto ningún. Eu teño malos recordos deles. Había algún que me dicía que era unha marimandona... Cando eu estaba sempre achicada e era moi respectuosa. Non sei por que este señor sempre dicía que eu era marimandona.

Na universidade
Non tiven problemas coas mulleres na facultade, pero si cos homes; que eran moi impertinentes

Quizais porque sempre hai algún home a quen lle molestan as mulleres en calquera sitio...
Está moi ben!!! Moi ben iso que ti dis. É así.

Fíxoselle duro?
Un profesor de Paleografía que, por certo, era cura, díxome: "Antía, eu teño que ir a Roma e vas quedar ti coa clase". Eu de Paleografía sabía case que todas as láminas, pero había dúas ou tres que me costaban. E respondeume: "Non te preocupes, vaite axudar un cóengo da catedral". Efectivamente. Quedei tres!!! meses. Chegou de Roma e nin as grazas me deu. Cando chegaron os compañeiros do curso seguinte e atópanme a min: "Antía, vas darnos ti clase?". Eu faleilles de que tamén estaba o cóengo, para axudarnos. Un compañeiro dixo: "Non imos chamar a ninguén; xa verás como o faremos moi ben nós".

Aprobáronlle todos?
Todos saíron moi contentos. Quedamos amigos para sempre. Eu dicíalles: "Cando chegue e nos dea a paga, iremos á Ibense a tomar xeados". E nada!!! (risos). Non houbo xeados.

Foi a súa primeira experiencia como profesora?
Eu estaba con eles, entre eles. Aquilo non era dar clase (risos).

Houbo unha viaxe a Xenebra que cambiou a súa vida. Como foi?
Houbo un guapo mozo que me dixo un día: "E ti como te chamas?", así en galego. Porque ao principio eu sempre tiña que estar dicindo como me chamaba, porque Antía non lles cadraba. Pensaban que era Anita. Un verán, en Muras, hospedouse no mesón dos avós un profesor que estaba en Madrid, Aníbal Otero, que estaba facendo uns traballos de dialectoloxía. Era o tempo da herba e estaban moi ocupados todos na casa, así que eu fun con el polas aldeas mentres el facía os traballos de campo. Cando lle dixen que era Antía e non Anita, díxome que era un nome grego.

O guapo mozo era o seu home, Antón Beiras?
Foi un home boísimo. Fun moi afortunada. Eu quería poñer unha escola e ser mestra e el díxome: "Temos que ir á fonte". El tiña unha viaxe a Xenebra e quixo que fose con el, a visitar un museo de pedagoxía que gardaba o traballo de Johann Heinrich Pestalozzi. Estiven alí máis de dez días. Lembro que falara cun catedrático, que me preguntara se tiñamos fillos. Respondinlle que o maior tiña cinco anos. "Xa lle pasou o sol pola porta". Dicía que a educación tiña que empezar aos cero anos, cando en España non se escolarizaba ata os sete. "A educación ten que empezar desde que nacen", insistía.

Pero vostede naquela altura xa tiña escrito O libro dos nenos que vén de publicar agora.
Eu dáballes clase aos fillos e facía traballos. Pero empecei a ter moitas cousas ao redor e ese libro quedou alí. Cando Miguel Piñeiro o atopou eu nin sabía del. Había tanto tempo... Nada máis ler a primeira liña xa me dei de conta.

O idioma
Educaba aos fillos naquela lingua que falan os meus avós. O galego é latín

Escribiuno vostede en galego e introducía elementos humanísticos nas ciencias naturais e sociais.
Eu a aquel profesor de Xenebra comentáralle que eu educaba os fillos da mesma maneira que falaban os meus avós. Inmediatamente díxome: "O latín. Ao latín debémoslle moitísimo", e deume unha conferencia do latín. E o galego é latín.

Ergue despois vostede un colexio en Vigo, o Rosalía, primeiro na Gran Vía e despois en Bembrive, que resultou unha experiencia pedagóxica que non existía nas chamadas escolas nacionais da época. Cre vostede que a escola pública solucionou esta eiva?
Eu creo que eles saben moito máis do que din. Teñen que preparar a xente. E fan falta cartos. Recursos. Eles saben que non fan. Ao mestre haino que atender. Haino que ensinar para que saiba facer. E non desautorizalo ao primeiro problema que ten cos pais.

Non hai recursos abondos?
O profesor aquel de Xenebra púxerame en contacto cunha alumna súa que estaba en París, na Unesco. E avisárame: "O primeiro que lle van dicir é que busque cartos".

Unha vez que tivo en marcha a súa escola, tivo algún problema pola pedagoxía que impartía?
É certo que había inspectores máis e menos atentos; non eran todos iguais, pero non podo dicir que fosen desatentos, tampouco. Pasou igual cos de Relixión. Eu díxenlles: "A porta esta aberta e poden vir e dar". Non tiven queixa.

As experiencias pedagóxicas

"Aprendín a ser mestra na Escola d’Estiu de Rosa Sensat"

Neste momento no que estamos no que a educación está sometida a probas e tantas veces mercantilizada, cre que se adoptan os mecanismos de control de calidade máis axeitados?
Eu vin dar clase a primeira vez na miña vida en Barcelona. Se eu non vou a Barcelona, á Escola d’Estiu de Rosa Sensat, non son mestra. Xa tiña montada a miña escola en Vigo, pero fun alí para reciclarme. Era unha escola de educación oral e práctica. Entrabas nun momento da clase, con alguén que a impartía, e vías como estaban traballando.

Que foi o que a sorprendeu?
A primeira vez que entrei nunha daquelas clases eran tres nenos. Eles daban clase a nenos de tres anos, pero eran tres na clase.

E como foi?
A mestra estaba sentada nunha cadeira e o neno estaba contándolle que a súa nai choraba... Empezo a chorar eu...! Era tan bonito como o neno relataba as cousas. Era precioso. Ir alí costaba cartos, pero —desde logo— pagaba a pena.

Canto tempo estivo indo?
O primeiro ano que fun dixéralle a unha das profesoras: "Se ti podes dedicarme dez minutos de cada clase, xa me paga a pena a viaxe". Ela era de Mallorca, pero impartía aquelas leccións en catalán de Barcelona. Contestárame que non podía mudar a lingua das clases, pero que podía ir á súa casa. "Ti axúsdasme e, entón, eu cóntoche o conto". Estiven indo á súa casa once anos!!!

Como se chamaba a profesora?
Era Pilar Benejam. Somos moi amigas. Ía a Barcelona a casa dela. Viña comigo a miña cuñada, que facía a comida. Eu pasaba o ferro ou o que fixese falta. Aínda hai poucos meses falei con ela e o co seu marido, que me dixo: "Antía, desde que os fuisteis no ceno bien". A miña cuñada cociñaba moi ben.

Vostede que viviu aquelas experiencias en catalán, que lle parece que cada vez menos nenos falen galego, sobre todo nas cidades?
Os nenos empezan e aprenden lingua da nai. Todo comeza aí. O galego é latín. E xa dicía aquel catedrático que o latín era fundamental. Cada vez que desaparece algo vivo, como é o caso dunha lingua, é unha mágoa absoluta. Os idiomas son construtos feitos pola humanidade. É unha obra humana que se deixa perder.