Alfonso Armada: "Nunca esquecerei a man erguida dunha rapaza viva entre centos de cadáveres en Ruanda"

A ENTREVISTA desenvolveuse nunha cafetería achegándose o mediodía, a hora en que se acepta socialmente o consumo de bebidas alcohólicas. Alfonso Armada (Vigo, 1958) toma un café con leite tan pálido como ese primeiro café que se lles daba aos adolescentes dos 70 para acompañalos no paso á poboación adulta. Nin sequera require unhas pingas que lembren as botellas consumidas para esquecer o medo pasado en sotos mentres as bombas furan o pavemento de Saraievo, para superar o espanto do brazo daquela rapaza en Gikoro ou o terror de cruzarse no metro de Nova York con zombies que escapaban do derrube dunha civilización. Fala rápido e preciso. Gústalle contar vivencias que o impactaron, pero escóndese na cadeira cando se lle pregunta por personaxes famosos e mesmo desaparece cando ten que falar de si mesmo.

A súa nai dicíalle que a guerra o perseguía. A primeira vez saíulle vostede ao encontro, pero foi por aproveitar unha oportunidade. Con 23 anos marchou para Saraievo. Non tivo medo a morrer?
Estaba na redacción de El País. Era o verán, non había moita xente e dixéronme se quería ir á guerra de Bosnia. Non pensei en que podía morrer, senón en como se conta unha guerra; quería contala doutro xeito. Ao chegar coñecín a Gervasio Sánchez e Arturo Pérez Reverte, que me preguntaron ao unísono: "Pero tú que haces aquí?". Era demasiado novo.

Dicíame que intentou contar a guerra doutro xeito.
Si, máis que contar batallas e dar datos de combates, quería contar a guerra dende dentro, quería contar se a xente celebra os aniversarios ou vai ao teatro. Atopei un grupo de teatro. Fun entrevistar os actores. Como había francotiradores xogaban a vida ao camiñar pola rúa para ir ensaiar ou actuar. Os espectadores tamén se arriscaban a recibir un balazo cando acodían ás representacións. Algún dos actores foi asasinado, outros perderon algún membro.

No aeroposrto de Ruanda os soldados italianos arrancaban as portas a coches de luxo

En Saraievo coñeceu á escritora Susan Sontag e á fotógrafa Annie Leibovitz. Almorzaba con Sontag.
Ben, alí cada un ía ao seu. Susan Sontag estaba montando Esperando a Godot. Era moi cordial, pero a súa intelixencia impoñía respecto. Falaba con ela pensando: "A ver se vou dicir unha parvada...". Atopeina anos despois en Nova York e deume unha aperta que... buf! Así era Sontag, tan sinxela...

A seguinte guerra despois dos Balcáns foi Ruanda. Xa tiña a experiencia de ter estado tres veces en Bosnia. Non se me volverá escudar tras a casualidade.
Foi tamén algo accidental. Eu estaba no xornal dando a coña todo o día para que enviasen a alguén a Ruanda porque estaba acontecendo algo moi grave. Eu quería ir a África porque lera a Conrad e porque de pequeno estaba fascinado con Tintín, un periodista que nunca escribía. Fun tan pesado que me dixeron: "¡Pues vete a Ruanda!". Era 1994. As matanzas empezaran o día 6 de abril e eu cheguei o día 13 ao aeroporto de Kigali, a capital. Ao día seguinte unha patrulla de militares belgas sairía para a zona de conflito. Levarían periodistas, pero eramos tantos que fixeron un sorteo. Tocoume,pero non lles fixo graza. "¿Un español? ¡Ah, un español non.Eles nada teñen que ver con isto". Anularon a rifa. Ao día seguinte seguía no aeroporto. Na pista de despegue vin uns soldados italianos arrincando as portas a uns coches de luxo.

Desculpe. Dime que destrozaban automóbiles carísimos?
Entendeu ben. Eran os coches dos ricos locais, que escaparan en avión e os deixaran abandonados no aeroporto. Non os destrozaban.Quitábanlles as portas para poder usar as armas longas dende dentro. Chegamos a un lugar chamado Gikoro, onde mataran máis dun milleiro de persoas. Vin unha gran estensión de cadáveres de tutsis. Había moitos cos brazos dirixidos cara á igrexa, como suplicando. En medio dos cadáveres vin un brazo dunha rapaza, que se movía arriba e abaixo. Avisei ao comandante italiano de que había unha persoa viva. El díxome: "Non é a nosa misión. Viñemos rescatar os sacerdores católicos". Curiosamente, rescataron un cura croata e un serbio. Os seus pobos estarían matándose un ano despois. Fomos a outra vila, onde salvaron un sacerdote esloveno. Cando volvemos cara ao aeroporto de Kigali, volvemos parar en Gikoro. Busquei o brazo da rapaza. Seguía erguido, pero xa non se movía. Nunca esquecerei ese brazo.

Os actores e os espectadores do teatro xogaban a vida para asistir aos ensaios e ás representacións

Permítame que deixemos de falar de guerra para que me fale de amor. Se retrocedemos uns anos a respecto destas guerras, regresamos a 1989, cando vostede vai ver unha película determinante. Hai outro sorteo...
Ah! Daquela tiña 29 anos. Fun ao cine en Madrid e sorteaban unha viaxe a URSS. Tocoume. Eu esquecín , pero os do cine chamáronme para insistir en que a viaxe caducaba e, no medio, a moza deixoume. Como ía so, metéronme nun grupo organizado. A viaxe pasaba por Moscoba, Kiev e Leningrado. Tiñamos guías en cada sitio e eu namorei da guía de Kiev, que traballaba na empresa estatal de turismo. Marchei nunha viaxe en tren que me apetecía facer, entre Moscova e Dublín. Unha viaxe literaria. En cada estación na que parabamos, enviáballe unha carta de amor á guía de Kiev. Volvín a Madrid e continuei mandándolle cartas ata que me convencín de que non lle interesaba. Unha tarde estaba na redacción de El País e Fernando Schwartz bérrame: "¡Armada! ¡Te llaman de la URSS!". Era ela. Explicoume que as cartas lle chegaban á empresa, pero, para que llas entregasen, debía traducirllas do español ao delegado do KGB na empresa. Eran cartas cheas de paixón... imaxine a vergoña que pasaba a muller. Volvín buscala. Fixen unha viaxe como a que conta Josep Pla en Cartas de lejos, cando chega aos países nórdicos. Quería ir polos fiordos, pero non tiña cartos; así que convencín a un capitán noruegués para que me deixase durmir en cuberta.

En cuberta? Co frío que fai neses lugares deixados da man de Deus?
Era o verán, non ía frío. Estabamos no sol de medianoite. Foi espectacular. Reenconetreime coa guía. Todo moi ben, pero case que non podiamos estar xuntos porque eu me aloxaba nun hotel para estranxeiros no que ela non podía entrar. Estabamos moi namorados e díxenlle que tiña que vir comigo a Madrid. Ela repuxo que non ía deixar o seu traballo, a súa familia e o seu país sen seguridade ningunha. Decidimos casar. Fomos ao Palacio das Vodas e casamos diante dunha funcionaria cunha fouce e un martelo na lapela, e un busto de Lenin detrás. Daquela viaxamos pola URSS, que se estaba descompoñendo. Daba pena. Por unha presada de dólares dábanche feixes de rublos. Iamos aos mellores sitios e pediamos caviar e champán, deixabamos unhas propinas do triple do normal,... pero era imposible gastar os cartos. E vías cada cousa: os frascos con hortalizas podres como se fosen fetos...

Ben. Deixemos o desagradable. Sigamos. Casan e que acontece?
Fomos vivir a Madrid, pero duramos un ano porque non nos coñeciamos. Foi unha loucura. A raíz desa experiencia escribín o meu último libro de poesía, Cuaderno ruso, no que conto unha descomposición paralela: a do meu amor e a do imperio.

Estas viaxes que me está contando —por toda Europa e África— fíxoas sen conducir un quilómetro porque nunca quitou o carnet de conducir.
Non o teño, non. Vostede ten?

Eu teño.
Xa. É raro. O meu, quero dicir... son dunha xeración de periodistas que non o tiñan.

Pero poucos deles percorrían o mundo.
É mellor non telo, é preferible que te leven cando estás nunha zona en conflito. A persoa que te leva coñece o sitio —saben onde é perigoso meterse—, coñecen o idioma e, se tendes un accidente, será el quen se ocupe.

Por unha presada de dólares, dábanche feixes de rubios. Pediamos caviar e champán... pero era imposible gastalos

A maiores do poemario Cuaderno ruso, vén de quitar Por carreteras secundarias, unha crónica da España ignorada e sen autovías. Esa viaxe tivo dúas etapas. A primeira quedou interrompida no Courel.
Por carreteras secundarias son textos que fixen para un xornal. Cando estabamos no Courel, visitando a terra de Uxío Novoneyra, chamáronme para dicirme que había que interrromper a serie porque o Papa chegaba a España e non había páxinas para o que eu escribía.

Atentados do 11-S

O DÍA 11 DE setembro de 2001, Alfonso Armada telefonou dende Nova York á súa nai, que estaba en Vigo. Ela repetiulle a súa maldición: "Hijo, la guerra te persigue". A chamada buscaba tranquilizala. Dous avións rebentaran as Torres Xemelgas.

Vostede estaba nun Starbucks, tomando un café coa súa muller, a fotógrafa Corina Arranz. Viñan de deixar a cativa na escola. Siga contando vostede, se fai o favor.
Eu era correspondente do ABC en Nova York. Chamáronme para avisarme de que un avión se estrelara contra unha torre do World Trade Center. Pensamos nun accidente. Fomos correndo á casa, dende onde se vían as Torres. Eu subín directamente á terraza, pero a miña muller parou no apartamento para coller a cámara. Arriba vin a primeira torre ardendo e como estoupaba a segunda. Era como un fungo horizontal de fume, pero non vira o avión porque entrara polo outro lado. Corina fixo unhas fotografías e baixamos para ir correndo á Zona Cero en metro. Cando saíamos da estación, pensei na carga da cabalería do zar na explanada na película de Eisesenstein. A xente corría cara a nós cuberta de sangue. A policía impedíanos avanzar. De súpeto, sentimos un cruxido, unha torre xirou sobre si mesma e caeu. Informámonos de que estaban atacando o Pentágono. A guerra chegara a Manhattan.

Que fixeron nese momento?
Volver á casa. Chamamos á familia do escultor Leiro, que vivía cerca das Torres. Os seus fillos viron persoas tirándose ao baleiro. Foi horrible. Convidámolos a que viñesen a casa ata que pasase todo. Tamén a outros amigos. Xuntámonos nove persoas e unha gata na casa.

Unha gata?
Christina, por Christina Aguilera. Está connosco en Madrid. Vivía no soto e subía á casa para facer compañía á nosa filla. Adoptámola.

Neses anos, cubriu os Oscar.
Seis veces, pero na cerimonia a prensa estaba nun aparte dos actores. Na festa podías entrevistalos. Entrevistei a Spielberg.

Non o vexo entusiasmado con ese traballo. A quen lle prestou entrevistar?
A David Bowie. Non son admirador seu, pero pareceume humilde, sensible e moi intelixente.